128
Malların gömrük müşayiətinə görə gömrük yığımları.
Malların gömrük müşayiətinə görə Azərbaycan Respublikası
DGK-nin Az
ərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin razılığı
il
ə müəyyən etdiyi miqdarda gömrük yığımları alınır.
T
ətbiq olunan gömrük vergiləri, gömrük rüsumları və
müxt
əlif gömrük yığımları dövlət büdcəsi gəlirlərinin təxminən
10-25%-
ə qədərini təşkil etsə də, gəlir gətirmədiyindən daha çox
iqtisadi siyas
ət vasitəsi kimi əhəmiyyətə malikdir.
129
V FƏSİL. DÖVLƏT BÜDCƏSİ GƏLİRLƏRİNİN
FORMALAŞMASI VƏ İDARƏ OLUNMASINDA VERGİ
VƏ RÜSUMLARIN ROLUNUN ARTMASI
5.1. Dövl
ət büdcəsi gəlirlərinin strukturunda
vergi v
ə rüsum daxilolmalarının müasir inkişaf
dinamikasının qiymətləndirilməsi
M
əlum olduğu kimi, dövlət büdcəsi gəlirləri sistemində
m
ərkəzi yeri vergilər tutur. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə
münasib
ətlərinin vergi forması üstünlük təşkil edir. Vergilər
fiskal, iqtisadi v
ə sosial əhəmiyyətə malikdir. Vergilər pul vəsait-
l
əri mənbəyi olmaqla fiskal rolu yerinə yetirir. Vergi mexanizmini
t
ənzimləməklə (güzəşt və s.) ictimai istehsal inkişaf etdirilir.
N
əhayət vergilər vasitəsilə mühüm sosial məsələlər həll olunur.
M
əsələn, müxtəlif sosial qrupların gəlirləri tənzimlənir və s.
Vergi siyas
əti ümumiyyətlə kapital yığımı onun təmərküz-
l
əşməsi proseslərinə və əhalinin alıcılıq qabiliyyətinə təsir edir.
Vergil
ər iqtisadi tsikllərin hamarlanması üçün fəal istifadə olunur.
Bel
ə ki, vergilərin tənzimləyicisi funksiyası vergilər vasitəsilə
dövl
ətin təkrar istehsal prosesinə müdaxiləsi ilə əlaqədardır. Ölkə-
d
ə istifadə olunan bütün vergi növlərinin, vergiqoyma üsul və
prinsipl
ərinin məcmuu həmin ölkənin vergi sistemini əmələ gəti-
rir. Vergil
ər birbaşa və dolayı vergilərə bölünür. Birbaşa vergilər
hüquqi v
ə fiziki, eləcə də həm hüquqi, həm də fiziki şəxslərdən
alınan vergilərdir. Hüquqi şəxslərdən alınan birbaşa vergilərə
m
ənfəətdən vergilər, kommersiya bankları və sığorta cəmiyyətlə-
rind
ən gəlir vergisi, müəssisənin əmlakın görə vergi, sənaye
mü
əssisələrindən sudan istifadəyə görə haqq, renta ödəmələri və s.
fiziki şəxslərdən alınan vergilərə gəlir və əmlak vergiləri, məq-
s
ədli yığımlar, həm hüquqi, həm də fiziki şəxslərdən alınan ver-
gil
ərə isə torpaq vergisi, meşə vergisi, qiymətli kağızlarla əməliy-
yatlara gör
ə vergi və s. aid edilir.Dolayı vergilərə aksizlər, fiskal
inhisar vergil
əri, gömrük rüsumları və həmçinin ƏDV aiddir.
130
Büdc
əyə qeyri-vergi gəlirlərinə pullu özəlləşdirmə, dövlətin
istiqrazlarının və digər qiymətli kağızların satışından daxil olma-
lar aiddir.
Hazırda büdcə sistemində ən mühüm gəlir mənbəyi kimi
daha böyük xüsusi ç
əkiyə malik olan vergi növündən biri əlavə
d
əyər vergisidir. 1992-ci ildən Azərbaycan Respublikasında tətbiq
olunan ƏDV dolayı vergi olmaqla dövriyyədən vergini əvəz
etmişdir. ƏDV vergi tutulan dövriyyədən hesablanan verginin
m
əbləği ilə verilən elektron vergi hesab fakturalara və ya idxalda
ƏDV-nin ödənildiyini göstərən sənədlərə müvafiq surətdə əvəz-
l
əşdirilməsi olan verginin məbləği arasındakı fərqdir.
Bazar iqtisadiyyatı ölkələrində əlavə dəyər vergisi ən
s
əmərəli vergi növü sayılır. Bildiyimiz kimi onun yığım sistemi
sad
ədir. Bu vergi iqtisadiyyatın bütün sahələri aralarında bərabər
bölünmüşdür. Lakin yuxarıda sadalanan keyfiyyətlərlə yanaşı
qeyd etm
əliyik ki, bu gün bazar iqtisadiyyatına keçmiş ölkələrdə
əlavə dəyər vergisi Dövlət Büdcəsi gəlirlərinin əksər hissəsini təş-
kil ets
ə də, onun Dövlət Büdcəsi gəlirlərində payı ildən-ilə azal-
maqdadır. Təbii ki, bu da vergi yükünün azalmasına xidmət edir.
Əlavə dəyər vergisi ilk dəfə 1958-ci ildə Fransada tətbiq
edilmişdir. Azərbaycanda isə 1992-ci il yanvarın 1-dən başla-
yaraq satış və dövriyyə vergisinin əvəzinə «Əlavə dəyər vergisi
haq
qında» Azərbaycan Respublikasının qanununa əsasən tətbiq
olunur. Respublikamızda bu vergi növünün faizi əvvəlki illərə
nisb
ətən azalmaqdadır. Belə ki, əlavə dəyər vergisi dərəcəsi 1992-
ci ild
ə 28% olmuşdursa, hal-hazırda 18% həcmindədir. Lakin
inkişaf etmiş digər ölkələrlə müqayisədə bu yüksək göstəricidir.
Dövl
ət büdcəsini tələb olunan səviyyədə formalaşdırmaq
üçün vergi sistemi el
ə qurulmalıdır ki, istehsalın inkişafına şərait
yaradılmış olsun. Dövlət respublikada bütünlükdə sahibkarlığın
f
əaliyyətini tənzimləməli, onların normal inkişafına iqtisadi mühit
v
ə hüquqi baza yaratmalıdır. Məsələn, nəzərə alınmalıdır ki,
daxili bazar üçün lazım olan malların istehsalına qadir olan
mü
əssisələr üçün Əlavə Dəyər Vergisi dərəcələrini müəyyən
131
q
ədər müvəqqəti olsa da azaltmaq onların fəaliyyətinə müsbət
t
əsir göstərmiş olar ki, bu da istehsal və satış imkanlarının geniş-
l
əndirilməsinə səbəb olacaqdır. Təbii ki, müəssisələrin və təşkilat-
ların tam gücü ilə işləmələri vergi yükünün azalması mənfəətin
artımına səbəb olar ki, ƏDV-dən itirilən məbləğ sonra mənfəət
vergisind
ən gələn əvəz olunar.
ƏDV-nin dərəcəsi hər vergi tutulan əməliyyatın və hər
vergi tutulan idxalın dəyərinin 18 faizidir. Vergi tutulan dövriyyə
hesabat dövrü
ərzində vergi tutulan əməliyyatın ümumi dəyərin-
d
ən ibarətdir.
Az
ərbaycan Respublikasında aksizli mallara aşağıdakılar aid
edilir:spirt,piv
ə və spirtli içkilərin bütün növləri; tütün məmulatla-
rı; neft məhslları; minik avtomobilləri (xüsusi nişan və avadanlıq-
larla t
əchiz olunmuş xüsusi təyinatlı avtonəqliyyat vasitələri
istisna olmaqla); istirah
ət və ya idman üçün yaxtalar və bu
m
əqsədlər üçün nəzərdə tutulan digər üzən vasitələr.
Statistik m
əlumatların təhlili göstərir ki, aksiz vergisi
2005-ci ild
ə 141 mln. manat təşkil edirdisə, bu göstərici 2009-cu
ild
ə 417,4 mln. manat olmuşdur. Lakin bununla belə, büdcə daxil-
ol
malarında aksiz vergisinin payı 6,9 % dən 4,7 %-ə enmişdir.
2010 - cu ild
ə bu göstərici 452,0 mln manat, 2012-ci ildə isə
454,6 mln manat olmuşdur.
Vergi M
əcəlləsinnin 183-cü maddəsinə əsasən vergi
öd
əyiciləri aşağıdakılardır:
- Az
ərbaycan Respublikası ərazisində aksizli malların
istehsalı və ya idxalı ilə məşğul olan bütün müəssisələr və fiziki
şəxslər, habelə Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənar-
da bilavasit
ə özü və ya podratçı vasitəsilə aksizli malları istehsal
ed
ən və istehsal etdiyi yerdə vergi ödəyicisi kimi uçotda olmayan
Az
ərbaycan Respublikasının rezidentləri;
-
Sifarişçinin göndərdiyi xammaldan Azərbaycan Respub-
li
kası ərazisində mallar istehsal edildiyi hallarda, malların isteh-
sal
çısı (bu halda istehsalçı aksiz məbləğlərini sifarişçidən almalı-
dır).
Dostları ilə paylaş: |