306 Qırımtatar İlmiy Terminologiyasınınñ Zenginleştirmek Yolları ve Vasıtaları
Ilmiy terminologiyanı zenginleştirme yolunda qullanılacaq ekinci menba
– diger türkiy tillerniñ terminologik sistemleri. Yaqın ve uzaq soydaş tillerden
azır sözlerni, bazan söz tamırları yaki affiksal morfemalar almaq qırımtatar
tili içün terminler sayısını arttırmağa yol aça, çünki türk, azerbeycan, qazan-
tatar, özbek ve diger türkiy halqlarnıñ ilmiy terminologiyası bayağı işlenilgen
ve şekillengen bir sistemdir. Belli ki, türkiy tiller grammatik qurulışları, fo-
netik özellikleri, leksik terkipleri ile biri-birine ğayet yaqındır. Amma, olar
tarihiy inkişafı ceryanında mustaqil tiller olaraq şekillenip keldiler ve lek-
sik terkibini, şu cümleden, terminologik zenginligini arttıruvında bayağı bir
özellikler kösterip kelmekteler. Şunıñ içün de bugünki künde, fikrimizce, eñ
pragmatik yol türkiy tillerde qullanılğan ilmiy terminlerni bir şekilge ketir-
mek degil de, belli bir derecede yaqınlaştırmaq üzerinde çalışmaqtır. Yani
ortaqlıqta iş körmek, umumtürkiy terminoelementlerni yaratmaq, qarşılaştır-
ma sözlüklerni tertip etmek kibi işlerni alıp barmaq türkiy tillerniñ umumiy
olacaq terminologiya yaratılması içün çok ümüt berici bir yöneliş, dep tüşü-
nemiz. Ayırıca qırımtatar tilini diger türkiy tilleri ile yaqınlaşması yollarından
biri olaraq qırımtatar yazısınıñ latin elifbesine keçmesidir.
Yabancı tillerden söz almaq tillerniñ hepisi içün özgün ve tabiiy bir adi-
sedir. Elbette, tilge yañı terminler alır ekenmiz, yüksek derecede işlenilgen
halqara terminologik fondundan faydalanmaq pek muhimdir. Milletlerara
terminler başlıca yunanca ve latince termin elementleri vastasınen yapılalar.
Soñ zamanlarda bu yönelişte ingliz tiliniñ rolü artmaqtadır (ayırıca, informa-
tika sahasında). Yaşayış tarzımızğa keniş sürette kirip yerleşken zemaneviy
tehnologiyalar nutqumızğa faal qullanılğan fayl, disk, internet kibi bir sıra
sözlerni kirsetti. Bu sözlerni, fikrimizce, olğanı kibi, deñiştirmeyip qullanma-
lımız, çünki olar termin sıñırından çıqıp, umumhalq sözleri sırasına keçmek
alındadır (hususan yaşlar içün). Lâkin bu mevzuda çeşit alimler türlü fikirler
bildire. Meselâ, tilşınas P. Toronnıñ aytqanına köre, yabancı sözler yabancı
dünyanıñ temsilidir. Olar añlam ya da adiseniñ bir şartlı belgisi olıp, adlandı-
rılğan obyektniñ özünen bağlı olmay (Ahayev, 2004, ss. 39-51). Yani yabancı
sözlerni qullanır ekenmiz, zeinimizde belli bir assotsiativ bağlar peyda olmay
ve adiseniñ ya da añlamnıñ manası açıqlanmay. Bu ise ilmiy nutuqnıñ me-
nimselmesine keder ete. Demek, alınma sözler meselesine de muqaytlıqnen
yanaşmaq kerekmiz ve, imkânı olğanı qadar, bazı ilim sahalarında qullanıl-
ğan milletlerlara terminlerni türkiy tamırlı sözlernen deñiştirmege tırışma-
lımız. Çünki bugünki künde terminler tar bir ilim ya da tehnika sahasında
faaliyet köstergen mutehassıslar içün yaratılmayıp, bu tilde qonuşqan insan-
larnıñ çoqusına añlayışlı, menimsev cihetinden qolaylı olmaq kerektir. Yani
307
Emine GANİYEVA
terminler mana ve şekil tarafından sebeplengen, aydın olmalı. Meselâ, mek-
tep dersliklerinde, ilmiy işlerimizde polisemant, diereza kibi bir sıra yunan ve
latin terminleri yerine çoqmanalı söz, ses tüşmesi kibi söz ve söz birikmeleri
qullanılsa, şu terminler ifade etken til adiseleriniñ manasını daha añlayışlı ve
aydın kösterir, dep tüşünemiz. Millelerara terminlerni ise türkiy terminler ile
parallel surette bermek, qullanmaq mümkün.
Böylece, qırımtatar tili termin sistemini mükemmelleştirmek içün
şu kerekli olğan meselelerni çezmek lazim: qırımtatar tiliniñ statusını yük-
seltmek, tilni halq içün kerçekten kerekli yapmaq; normativ sözlükler, şu
cümleden terminologik, açıqlamalı, tercimeli sözlükler tertip etmek; tilniñ
leksik zenginligini arttırmaq, neologizmlerni qullanımğa taqdim etmek; ter-
minologiya meseleleri ile daimiy olaraq oğraşıcı bir komitet teşkil etmek;
kesen-kes latin yazısına keçmek.
Körgenimiz kibi, ögümizde turğan meselelerniñ çezilmesi ğayet zor, olar-
nı amelge keçirmek içün, fikrimizce, diger türkiy halqlar ile beraberlikte ha-
reketler yapmaq ve ilmiy terminologiyanı şekillenmesinde esas tutacaq yol-
larnı belgilemek kerektir, ve bu yollar suniy, uydurmacılıq kibi tar, ögü qapalı
soqaqlarğa alıp barmayıp, türkiy tillerni gürdeli inkişaf yoluna alıp kelmeli-
dir.
Ilmiy edebiyat
Ahayev, S. T. (2004). Poznavatelnaya i yazıkovaya priroda termina. Türk-
skaya i smejnaya leksikologiya i leksikografiya (Sbornik k 70-letiyu Kenes-
baya Musayeva). Moskva, Rossiyskaya Akademiya nauk. 2004, 39-51.
Emirova, A. M., Ganiyeva, E.S., Seydametova, N.S. (2001). Qırımtatar tili
tilşınaslıq terminleriniñ luğatı: Yuqarı sınıf talebeleri, filologiya bolükleriniñ
studentleri, qırımtatar tili ocaları içün qullanma. Simferopol: SONAT.
Emirova, A. M. (2008). Yazıkovaya kompetentsiya krımskih tatar i proble-
mı vozrojdeniya krımskotatarskogo yazıka / İzbrannıye nauçnıye rabotı. Sim-
feropol: KRP «İzdatelstvo Krımuçpedgiz».
Kerimov, I. (2006). Sankt-Peterburg kutüphanesinde. Poluostrov. 2006 /
(50), 4.
Kurtseіtov, R. C. (2010). Sistema osvіti i yetnomovnі protsesi v Avtonom-
nіy Respublіtsі Krim: spadsçina minulogo, stan і perspektivi rozvitki. Mіjna-
rodnıy naukovıy forum: sotsіologіya, psıhologіya, pedagogіka, menecment.
Zbіrnik naukovih prats. Vid-vo NPU іm. M. P. Dragomanova. 2010 / 2, 32-54.