Uluslararasi sempozyumu

306 Qırımtatar İlmiy Terminologiyasınınñ Zenginleştirmek Yolları ve Vasıtaları

Ilmiy terminologiyanı zenginleştirme yolunda qullanılacaq ekinci menba 

– diger türkiy tillerniñ terminologik sistemleri. Yaqın ve uzaq soydaş tillerden 

azır sözlerni, bazan söz tamırları yaki affiksal morfemalar almaq qırımtatar 

tili içün terminler sayısını arttırmağa yol aça, çünki türk, azerbeycan, qazan-

tatar, özbek ve diger türkiy halqlarnıñ ilmiy terminologiyası bayağı işlenilgen 

ve şekillengen bir sistemdir. Belli ki, türkiy tiller grammatik qurulışları, fo-

netik özellikleri, leksik terkipleri ile biri-birine ğayet yaqındır. Amma, olar 

tarihiy  inkişafı  ceryanında  mustaqil  tiller  olaraq  şekillenip  keldiler ve  lek-

sik terkibini, şu cümleden, terminologik zenginligini arttıruvında bayağı bir 

özellikler kösterip kelmekteler. Şunıñ içün de bugünki künde, fikrimizce, eñ 

pragmatik yol türkiy tillerde qullanılğan ilmiy terminlerni bir şekilge ketir-

mek  degil  de,  belli  bir  derecede  yaqınlaştırmaq  üzerinde  çalışmaqtır. Yani 

ortaqlıqta iş körmek, umumtürkiy terminoelementlerni yaratmaq, qarşılaştır-

ma sözlüklerni tertip etmek kibi işlerni alıp barmaq türkiy tillerniñ umumiy 

olacaq terminologiya yaratılması içün çok ümüt berici bir yöneliş, dep tüşü-

nemiz. Ayırıca qırımtatar tilini diger türkiy tilleri ile yaqınlaşması yollarından 

biri olaraq qırımtatar yazısınıñ latin elifbesine keçmesidir.

Yabancı tillerden söz almaq tillerniñ hepisi içün özgün ve tabiiy bir adi-

sedir. Elbette, tilge yañı terminler alır ekenmiz, yüksek derecede işlenilgen 

halqara  terminologik  fondundan  faydalanmaq  pek  muhimdir.  Milletlerara 

terminler başlıca yunanca ve latince termin elementleri vastasınen yapılalar. 

Soñ zamanlarda bu yönelişte ingliz tiliniñ rolü artmaqtadır (ayırıca, informa-

tika sahasında). Yaşayış tarzımızğa keniş sürette kirip yerleşken zemaneviy 

tehnologiyalar nutqumızğa faal qullanılğan fayl, disk, internet kibi bir sıra 

sözlerni kirsetti. Bu sözlerni, fikrimizce, olğanı kibi, deñiştirmeyip qullanma-

lımız, çünki olar termin sıñırından çıqıp, umumhalq sözleri sırasına keçmek 

alındadır (hususan yaşlar içün). Lâkin bu mevzuda çeşit alimler türlü fikirler 

bildire. Meselâ, tilşınas P. Toronnıñ aytqanına köre, yabancı sözler yabancı 

dünyanıñ temsilidir. Olar añlam ya da adiseniñ bir şartlı belgisi olıp, adlandı-

rılğan obyektniñ özünen bağlı olmay (Ahayev, 2004, ss. 39-51). Yani yabancı 

sözlerni qullanır ekenmiz, zeinimizde belli bir assotsiativ bağlar peyda olmay 

ve adiseniñ ya da añlamnıñ manası açıqlanmay. Bu ise ilmiy nutuqnıñ me-

nimselmesine keder ete. Demek, alınma sözler meselesine de muqaytlıqnen 

yanaşmaq kerekmiz ve, imkânı olğanı qadar, bazı ilim sahalarında qullanıl-

ğan  milletlerlara  terminlerni  türkiy  tamırlı  sözlernen  deñiştirmege  tırışma-

lımız. Çünki bugünki künde terminler tar bir ilim ya da tehnika sahasında 

faaliyet köstergen mutehassıslar içün yaratılmayıp, bu tilde qonuşqan insan-

larnıñ çoqusına añlayışlı, menimsev cihetinden qolaylı olmaq kerektir. Yani 

---

307

Emine GANİYEVA 

terminler mana ve şekil tarafından sebeplengen, aydın olmalı. Meselâ, mek-

tep dersliklerinde, ilmiy işlerimizde polisemant, diereza kibi bir sıra yunan ve 

latin terminleri yerine çoqmanalı söz, ses tüşmesi kibi söz ve söz birikmeleri 

qullanılsa, şu terminler ifade etken til adiseleriniñ manasını daha añlayışlı ve 

aydın kösterir, dep tüşünemiz. Millelerara terminlerni ise türkiy terminler ile 

parallel surette bermek, qullanmaq mümkün. 

 

Böylece,  qırımtatar  tili  termin  sistemini  mükemmelleştirmek  içün 

şu kerekli olğan meselelerni çezmek lazim: qırımtatar tiliniñ statusını yük-

seltmek,  tilni  halq  içün  kerçekten  kerekli  yapmaq;  normativ  sözlükler,  şu 

cümleden terminologik, açıqlamalı, tercimeli sözlükler tertip etmek;  tilniñ 

leksik zenginligini arttırmaq, neologizmlerni qullanımğa taqdim etmek; ter-

minologiya  meseleleri  ile  daimiy  olaraq  oğraşıcı  bir  komitet  teşkil  etmek; 

kesen-kes latin yazısına keçmek.

Körgenimiz kibi, ögümizde turğan meselelerniñ çezilmesi ğayet zor, olar-

nı amelge keçirmek içün, fikrimizce, diger türkiy halqlar ile beraberlikte ha-

reketler yapmaq ve ilmiy terminologiyanı şekillenmesinde esas tutacaq yol-

larnı belgilemek kerektir, ve bu yollar suniy, uydurmacılıq kibi tar, ögü qapalı 

soqaqlarğa alıp barmayıp, türkiy tillerni gürdeli inkişaf yoluna alıp kelmeli-

dir. 

Ilmiy edebiyat

Ahayev, S. T. (2004). Poznavatelnaya i yazıkovaya priroda termina. Türk-

skaya i smejnaya leksikologiya i leksikografiya (Sbornik k 70-letiyu Kenes-

baya Musayeva). Moskva, Rossiyskaya Akademiya nauk. 2004, 39-51. 

Emirova, A. M., Ganiyeva, E.S., Seydametova, N.S. (2001). Qırımtatar tili 

tilşınaslıq terminleriniñ luğatı: Yuqarı sınıf talebeleri, filologiya bolükleriniñ 

studentleri, qırımtatar tili ocaları içün qullanma. Simferopol: SONAT.

Emirova, A. M. (2008). Yazıkovaya kompetentsiya krımskih tatar i proble-

mı vozrojdeniya krımskotatarskogo yazıka / İzbrannıye nauçnıye rabotı. Sim-

feropol: KRP «İzdatelstvo Krımuçpedgiz».

Kerimov, I. (2006). Sankt-Peterburg kutüphanesinde. Poluostrov. 2006 / 

(50), 4.

Kurtseіtov, R. C. (2010). Sistema osvіti i yetnomovnі protsesi v Avtonom-

nіy Respublіtsі Krim: spadsçina minulogo, stan і perspektivi rozvitki. Mіjna-

rodnıy naukovıy forum: sotsіologіya, psıhologіya, pedagogіka, menecment. 

Zbіrnik naukovih prats. Vid-vo NPU іm. M. P. Dragomanova. 2010 / 2, 32-54.

---