Uluslararasi sempozyumu

215

Başak Burcu TEKİN

tadır.   Sultan Tuğrul Bey (1038-1063)’in Hamadan önündeki savaşı kaybede-

rek şehre kapanmak zorunda kalmış ve  Bağdat’taki siyasi karışıklığa rağmen  

eşi Altuncan Hatun askerlerini toplayarak Bağdat’tan ayrılarak  ilk yardıma 

giden  kişi  olmuştur  (Turan,  1969,s.97;  Köymen,  1976,s.69-71;1963,s.33). 

Müneccimbaşı’nın, Camiu’d-düvel ve İbn Bibi’nin  el-Evamirü’l’de anlatığı 

üzere Alâeddin Keykubad, ağabeyi İzzeddin Keykâvus’u Kayseri’de kuşattı-

ğında, Keykâvus çok zor durumda kalmış ve  kız kardeşinin haremine giderek 

ondan, Keykubad’ın müttefiki olan Ermeni kralına verilmek üzere on iki bin 

dinar değerinde mücevherlerle süslü bir sarık almıştır ki Kral  ittifakı bozarak 

Keykubad’ın yanından ayrılmıştır (Biçak, 2007,s.107). Ağabey – kızkardeş 

ilişkisi açısından Kayseri Gevher  Nesibe  Şifahanesi iyi bir örnek olmaktadır.  

Şifahanenin yapımı ile ilgili öyküler aşk

4

 ile ilgili eklemeleri  dışında bırakı-

larak bakıldığında oldukça önemlidir. Kitabede “Kılınç Arslan oğlu Sultan 

Gıyaseddin Keyhüsrev’in saltanatı günlerinde bu maristan’ın vakfı daimi ol-

sun. Dinin ve dünyanın büyüğü Kılınç Arslan kızı Melike Gevher Nesibe’nin 

Allah rızası için vasiyetidir.” yazılıdır (Cantay, 1992,s. 41).  Oldukça pahalı 

bir  imar faaliyetinin kızkardeş vasiyeti  olarak  ağabey tarafından yerine ge-

tirilmesi kadının statüsünü göstermesi açısından önemlidir.

Kadın ve  erkeğin  birbirinin  tamamlayıcısı olarak  görülüşünde  Türk 

kültüründen gelen  yaklaşımların  payı bulunur.   Hunlar zamanında emir-

namelerin   

“Hakan    ile  Katun  buyurur  ki”  ibaresi  ile  başlaması  ve  sadece 

“Hakan buyurur ki” diye başlayan fermanların hükümleri bazı yerlerde yerine 

getirilmediği bilinmektedir (Sevinç, 1987, s. 31). 

Avrupa Hun ülkesine gelen 

elçiler Attila’nın eşi  Arıg-Han tarafından kabul edilerek devlet işleri  görü-

şülmüştür (Ahmetbeyoğlu, 2001,s.151). Ayrıca Orhun Kitabeleri’nde “Türk  

milleti  yok  olmasın diye, millet olsun diye, babam, İlteriş Kağan’ı annem  

İlbilge Hatun’u  ğöğün tepesinden tutup kaldırmış olacak” ifadesi bulunmak-

tadır (Ergin, 1983,s.20). 

Selçuklu eserlerinde  kaynaklarda anlatılan  hayat arkadaşı  anlayışı izle-

nebilmektedir.    Karşılıklı  oturmuş,  birbirlerine birşeyler uzatan  Selçuklu 

kadın ve erkek tasvirlerinin yer aldığı çok sayıda minai ya da lüster  seramik 

kap ve çini ile karşılaşılmaktadır  (Foto 1,2).  Bu tasvirlerde hiyerarşik boyut-

landırma yapılmamış,   kadın ve erkek  aynı boyda resmedilmiştir. Selçuklu 

4  Gevher Nesibe’nin Selçuklu komutanına aşık olduğu ancak ağabey olarak Gıyaseddin 

Keyhüsrev’in  bunu  onaylamadığı,  komutanı  savaşa  gönderdiği  ve    savaşta  şehit  olan 

komutanın acısına dayanamayan Gevher Nesibe’nin de verem olduğu öyküsü anlatılmaktadır.  

Bundan dolayı  ölüm döşeğinde ağabeyinden kendisini gibi hastalara derman olacak bir yapı 

yaptırmasını vasiyet ettiği  inanışı hakimdir. 

---

216 Selçuklu Sanatında Kadın Tasvı̇rlerı̇ : Sanat Eserlerı̇nden Hareketle Bı̇r Değerlendirme  

tasvirlerinde  kadın  ve erkek figürlerin birbirine çok benzeyen fizyonomiler-

de yapılışında  cinsiyete göre bir tanımlamanın ön planda olmayışı etkindir. 

Benzer fizyonomideki bu tasvirleri   yaradılıştan gelen farklılıkların yok sa-

yılması bağlamında değil  kadın ve erkek şeklinde bir hiyerarşinin olmadığı 

anlamında değerlendirmek gerekir.   Kıyafetlerin  aynı derecede kaliteli ve 

işlemeli olduğu dikkati çeker.    

Foto 1: Selçuklu Minai Şişe, 1150-1250 M., St. Louis Art Museum (Env. 

No. 19:1937) [1].  

Foto 2: Selçuklu lüster tabak, 1204 M., Kağşan, David Museum Kopen-

hag, (Env.No. Inv. No. 45/2001) [2].    

Karşılıklı oturmuş, iletişim halindeki  kadın erkek tasvirlerinin yer aldı-

---

217

Başak Burcu TEKİN

ğı sayısız eser   dünya müzelerine dağılmış  durumdadır.  Çoğu eserin  ka-

talog  bilgilerinde    ise  figürler  için      “sevgili”  tanımlaması  yer  almaktadır.  

Çağımızın  algılayışının  bile  erişemediği  bir  şekilde,  tarihi  kaynaklardaki 

anlatılar    göstermektedir ki Selçuklu’da  sevgi ve muhabbet duyan eşlerin   

varlığı söz konusudur. Bu tasvirlerdeki çiftlerin  sevgili   kadar  birbirlerine 

sevgi duyan  eş de olabilecekleri göz ardı edilmemelidir.   

İki Selçuklu eseri ayrıcalıklı özellikleri ile ön plana çıkmaktadır.   İlk eser 

, National Freer Sackler Gallery’de  (Env.No. F.1938.12 ) 12. yüzyıl sonu 

13.  yüzyıl  başına  tarihlenen    minai  seramik  tabaktır    (Foto  3).  Sol  tarafta 

bir  Selçuklu  erkeği  eşine  müzik  aleti  çalarken  resmedilmiştir.    Diğer  eser, 

Kopenghag David Museum’da sergilenen (Env. 34/1999) 12-13.yüzyılda ya-

pılmış Selçuklu minai seramik tabaktır  (Foto 4).  Selçuklu erkeği  elinde 

içecek şişesini, Selçuklu kadını  ise bir içecek kabını tutar şekilde gösteril-

miştir   (Foto 2) Tüm dünya kültürlerinde alışkın olunan  davranış,    kadınla-

rın  bir erkeğe müzik aleti çalması ya da elindeki kaba içecek doldurmasıdır. 

İbn-i Batuta seyahat notlarında “Bu ülkede gördüğüm ve beni epeyce şaşırtan 

davranışlar arasında, burada erkeklerin kadınlara gösterdikleri aşırı saygıdır. 

Bazen  kadınlara  erkekleri  ile  beraber  rastlarsınız  ve  o  vakit  bu  adamları, 

onların hizmetkarları sanırsınız.” yazar (Gömeç 2006, s.73).  Selçuklu kültü-

ründe 

  hizmet eden ve edilen şeklinde cinsiyetlere göre bir kesin görev tanımı  

olmadığı bu iki tasvirde  resimlenmiştir.    

Foto 3: Selçuklu Minai Tabak,12-13.yüzyıl, National Freer Sackler Gallery 

(

F. 1938.12 )

 [3].  

---