Uluslararasi sempozyumu

---

Satır Arası Tercümelerin Türkçeye Etkisi

Emek ÜŞENMEZ 

1

 

Kuran Tercümelerinin Tarihî Seyri Hakkında

Köklü  bir  geçmişe  ve  dile  sahip  olan  Türk  milleti  Karahanlılar  devleti 

zamanında, Satuk Buğra Han döneminde kitleler halinde İslam dinine geçiş 

yapmışlardır. Bu geçiş Türk dili ve edebiyatında bir dönüm noktası olmuş-

tur. Tıpkı Uygur Türklerinin din değiştirmesi nasıl dil ve edebiyatlarına etki 

etmiş ise bu değişme de aynı oranda etkili olmuştur. Kutsiyete önem veren 

Türk milleti, mukaddes kitabı Kur’an-ı Kerim’i anlamak için kutsal kitabın 

dilini bilmek zorunda idi. Fakat herkesin Kur’an dili Arapçayı öğrenmesi pek 

mümkün olmadığından tercüme yoluna başvurulmuştur denilebilir.

“Türklerin İslam dinini kabulünden sonra, yeni dinin kurallarını kendi dil-

leriyle öğrenebilmeleri için çeşitli fıkıh kitaplarının Türkçeye tercümesi çalış-

maları bir mecburiyet olarak karşılarına çıkar” (Karasoy, 2004: 13).

“İslamiyetin resmen devlet dini olarak kabul edilmesi, X. yüzyılda Kara-

hanlılar zamanında gerçekleşmiştir. Türklerin toplu olarak İslamiyeti kabul 

etmelerinin  hemen  ardından,  Kur’an’ı  anlamak  manasına  nüfuz  edebilmek 

ve esaslarını layıkıyla öğrenebilmek için Türkçe çevirisine ihtiyaç duymuş 

oldukları şüphesizdir” 

Kutsal kitabın başka dillere çevirme işi İslamiyet’in ilk yıllarında başla-

mıştır. Tercüme işi zamanla hız kazanmış ve değişik dünya dillerine çevirilen 

Kur’an’ın yüzden fazla dile çevirildiğini biliyoruz. (Hamidullah, 1965: 64-

68)

Ahmet Topaloğlu, Kur’an tercümelerinin gerekliliği hakkında şu görüşlere 

yer verir:

“Türklerin X. Asrın ortalarında, İslâm dinini toplu bir halde kabul etmele-

rinden sonra, bu yeni dinin talimatını ve esaslarını öğrenme ihtiyacı duyduk-

ları, binaenaleyh, ana kaynak Kur’an-ı Kerim’i anlamak için kendi dillerine 

çevirmek istedikleri şüphesizdir.” (Toplaoğlu, 1978: 1)

1  Yrd. Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi

---

280 Satır Arası Tercümelerin Türkçeye Etkisi

 Bu tercümeler genellikle satır altı olup bire bir kelime karşılıkları veril-

miştir.  Bilindiği  üzere  ilk  Kur’an  tercümesi  Farsçaya  olmuştur.  Rivayetle-

re göre, bu tercüme işlemi Hz.Peygamber dönemine kadar götürülmektedir. 

(Ata, 2004:IX)

“Kur’an’ın  bütün  olarak  Farsçaya  ilk  tercümesi  ise  Samanîler  devrinde 

(875-999), hükümdar Samani Mansur İbni Nûh (hükümranlığı 961-976)’un 

buyruğu  üzerine  Buhara’da  yapılmış  ve  bunda  Taberî’nin  hacimli  Kur’an 

Tefsiri esas alınmıştır. Bu tercüme metni herhangi bir ek açıklamaya yer ver-

meksizin kelime kelime yapılan bir tercümedir.” (Ata, 2004:IX)

Fuat Köprülü, Kur’an’ın ilk Türkçe tercümesinin XI. yüzyılın ilk yarısında 

yapıldığını belirtmektedir. (Köprülü, 2004: 188)

Kur’an-ı Kerim’in ilk Türkçe tercümesinin kim tarafından, ne zaman, ne-

rede yapıldığı ne yazık ki bilinmemektedir. Bazı bilim adamları ilk Türkçe 

tercümenin de Farsça tercüme döneminde yapıldığını söyleseler de bu ifa-

deler henüz kesinlik kazanmamıştır. İslamî devir Türk edebiyatının ilk yazılı 

eseri Karahanlılar döneminde 1069 yılında Balasagunlu Yusuf Has Hacip ta-

rafından yazılmış olan “Kutadgu Bilig” adlı eşsiz eserdir. Karahanlı Türkçe-

sinin yanı sıra Türk dil tarihine baktığımız zaman günümüze kadar seksen üç 

adet tercüme yapıldığını görmekteyiz.

2

“Kur’an-ı Kerim’in Anadolu Türkçesine tercümeleri, Selçuklular devle-

tinin dağılışından sonra kurulan beylikler devrinde başlamıştır. Bu ilk tercü-

meler, satır-arası kelime kelime tercümeden ziyade, tefsirli tercüme şeklinde 

yazılmıştır. Bunlar umumiyetle kısa bazı surelerin tefsirleridir” (Topaloğlu, 

1978: 2)

Kur’an,  Türkçeye  tercüme  edilirken  kullanılan  yöntemlerden  birisi  de 

Arapça kelimeye doğrudan karşılık vermek yerine, ayetlerin uzun cümlelerle 

açıklanma şeklidir. (Topaloğlu, 1978: 3)

Kur’an tercümelerinde en sık kullanılan yöntem satır-arası adı verilen yol-

dur. Bu yöntemle Arapça kelimelerin her birisine Türkçe karşılık verilmiştir. 

Her bir kelimeye karşılık vermek Türkçe kelime türetme ve ekleri işlek hale 

getirmek için iyi bir yöntemdir fakat Türkçenin sentaks yapısını bozmaktadır.

Satır-arası yöntemi ile yapılan tercümeler XIV. yüzyıl, sonları ile XV. yüz-

2     Geniş bilgi için bk.: Ata, age., s.X.

---

281

Emek ÜŞENMEZ  

yıl başlarına rastlamaktadır. (Toplaoğlu, 1978: 3) doğu Türkçesi ile bu yön-

temle yapılan tercümelerin bugün dört nüshası vardır.

3

Kur’an Tercümelerinin Dili Hakkında

Ahmet Topaloğlu, Kur’an tercümesinin kelime varlığı ile ilgili olarak şöy-

le der:

“Arap dilinin en büyük kaynağı kabul edilen ve birçok dinî terim ihtiva 

eden Kur’an-ı Kerim gibi bir eseri Türkçeye çevirirken mütercimin yabancı 

asıllı kelime kullanmamağa, diğer bir ifadeyle, halkın bildiği ve kolaylıkla 

anlayabileceği kelimeleri titizlikle seçmeğe itina gösterdiği anlaşılmaktadır” 

(Topaloğlu, 1978: önsöz)

Ahmet  Caferoğlu  Kur’an  tercümelerindeki Türkçe  karşılıklar  için  şöyle 

der: 

“Kelime bolluğu bakımından, bu tip dini eserler, daima dikkate değer bir 

zenginlik  arz  etmektedirler.  Dini  metinlerin  kolaylıkla  anlaşılabilmesi  için 

yazarları ekseriya, aynı kelimenin muhitçe ve edebiyatça tanınmış muhtelif 

karşılıklarını almaktan çekinmemiştir. Bilhassa İslamiyet’in kabulü ile Türk 

muhitine, tamamıyla yeni telakkilerle beraber, yeni mefhumlar da girmeğe 

başlamış ve Türkçe bu mefhumlar için kısmen de yeni lügat ve söz icadına 

mecbur kalmıştır” (Caferoğlu, 1984:91)

“Kur’an tercümeleri yolu ile Türkçe yeni İslami deyimlerle zenginleşti-

rilmiştir.  Bu  şekilde Türk  diline  yeni  yeni  mefhumlar  katılmıştır”  (Özkan, 

2004:71). 

Abdülkadir İnan Makâleler ve İncelemeler adlı kitabının ikinci cildinde 

Kur’an tercümelerindeki İslamî terimlerin Türkçe karşılıkları hakkında şöyle 

demektedir:

“Türk dili tarihini öğrenme ve Türk dilinin olgunlaşma ve gelişme süresini 

takip etme ve inceleme için eski Kur’an tercümelerinin önemi büyüktür. Hele 

İslamdan sonra Türk dilinin gelişmesinde aldığı yeni istikameti, İslam dini 

ile gelen yeni kavramları ifade için İslamdan önceki Türk kültürü devrinin 

dil hazinesinden (Budizm, Manihaizm, Şamanizm terimlerinden) nasıl fay-

dalanıldığını öğrenmek için bu Kur’an çevirmeleri değerli gereçler vermek-

tedir… Şunu da kaydedelim ki biz Kur’an tercümesinden Kur’an’ın kelimesi 

3    Rylands  Nüshası.  (İngiltere),  İstanbul’daki  Türk  İslâm  Eserleri  Müzesinde  bulunan 

nüshası, (İstanbul) Özbekistan İlimler Akademisi (Özbekistan) ve Petersburg Asya Halkları 

Enstitüsü Nüshası vardır.

---