Uluslararasi sempozyumu

282 Satır Arası Tercümelerin Türkçeye Etkisi

kelimesine  (interlineare)  yapılan  çevirmelerini  anlıyoruz.  Kur’an’ın  tefsiri 

çevrileri Türk filolojisi bakımından başka türlü değeri haizdirler” (1991:141)

Karahanlı Türkçesi gramerini hazırlayan Necmettin Hacıeminoğlu’nun ça-

lışmasında Kur’an tercümelerinden sözlü olarak bahsedilmiştir (2003:XXII). 

Ahmet Caferoğlu’na göre Kur’an tercümeleri klasik edebî dilin kurulmasını 

sağlamıştır (2003:XXII). Kur’an tercümelerinin dili ve kelimeleri hakkında 

dikkate değer bilgiler veren Ahmet Caferoğlu bu konudaki düşüncelerini şöy-

le özetlemiştir:

“Kelime bolluğu bakımından genellikle dinî eserler, dikkate değer dil zen-

ginliklerine sahiptirler. Geniş sinonimcilik sayesinde herhangi bir kelime, İs-

lamî dil çerçevesi içerisinde, manaca eşi olan diğer bir kelime ile, rahatça yer 

değiştirebilirdi. Yabancı kelimeler, milli Türk dili kuralları kabına sokulmak 

şartıyla hem Türkçeleştirildi, hem de kolayca anlaşılması için, halk zevkine 

göre ortaya sürülürdü... Bundan dolayı, dini eserlerin tercümesinin ve şerhi-

nin, dil tarihi yönünden ehemmiyeti, edebî yönündekine nispeten daha üstün-

dür” (2003:XXII). 

Fuat Köprülü de Kur’an tercümelerinden kısa olarak bahsetmiş fakat ese-

rin dil yönünden sık sık değişikliğe uğradığını belirtmiştir. Buna gerekçe ola-

rak da bu tip dinî eserlerin her devirde rağbet görmesi ve devrine göre yeni-

den şekillenmesini gösterir (Köprülü, 2004:188-89)

“(…)  yani  satır  arası  kelime  kelime  yapılan  çeviriler,  özellikle  sözlük-

çülük bakımından Türk dili için çok değerli birer kaynak durumundadırlar. 

Çünkü  Kur’an  gibi  bir  metnin  tercümesini  yaparken  meydana  gelebilecek 

her hatadan dolayı günahkâr olma korkusu, mütercimi ister istemez dikkatli 

davranmaya ve metnin aslına sadık kalmaya sevk eder. Bu tercümelerin en 

büyük önemi de mütercimin Arapça kelimelere verdiği karşılıkları büyük bir 

titizlikle seçmeye gayret göstererek en iyi karşılığı aramasıdır. Kur’an gibi 

tercümesi son derece güç bir metin karşısında Türkçenin ifade gücünü açık 

bir şekilde ortaya koyan bu eserlerde, Arapça kelimeler geniş ölçüde Türk-

çe karşılıklar bulunduğu gözlenmektedir. Bu tür çeviriler sayesinde mevcut 

Türkçe kelimelerin o devirdeki manalarını, Arapça ve varsa Farsça karşılık-

larının  yardımıyla  doğru  olarak  tespit  etmek  mümkün  olmaktadır”  (Sağol, 

1993: XXIV-XXV).

---

283

Emek ÜŞENMEZ  

Satır Arası Tercümelerin Türkçeye Etkileri

Satır altı tercümelerin Türkçeye değişik yönlerden etkileri olmuştur. Mus-

tafa Özkan tercümelerin kültür diline etkisini anlatırken satır altı tercümelerle 

ilgili şu görüşlere yer verir:

“…Meydana  getirilen  bu  tercümelerden  Kur’an  tercümelerinin  ayrı  bir 

özelliği bulunmaktadır. Bunlar ya kelime kelime yapılan “satır-arası” tercüme 

ya da geniş ve açıklamalı tefsir şeklinde ortaya konmaktadır. Satır-arası tercü-

melerde her Arapça kelimeye bir Türkçe karşılık bulma gayreti güdüldüğün-

den, dilin türetme ve birleştirme imkânlarından geniş ölçüde yararlanıldığı 

örülmektedir” (Özkan, 2008: 95).

Yukarıda  da  belirtildiği  gibi  satır  arası  tercümeler Türkçeye  çok  sayıda 

yeni kelime kazandırmıştır:

açgan 

4

 

Fettah

5*

  

artmak 

Fazl 

adakın kıl- 

İkamet  

artatır 

Fesad 

adakın tur- 

Kıyam  

artuk kat- 

İşrak 

adırmak 

Furkan  

atanmış öd 

Ecel

alkış 

Selâm, dua 

atasız 

Yetim

arıg 

Sübhan  

bagırsak 

Raûf *

arıg ay 

Tesbih 

barlama- 

İnkâr

köndürgen 

Hâdî* 

könügli 

Hidayete eren

köni yol 

Hidayet 

köni işlig 

Hakim* 

 

körksüz yazuk  Hayasızlık 

könül urgan 

Mütevekkil 

küç kıldaçı 

Zâlim 

köyürgen ot 

Cehennem ateşi  

küdezgen 

Hâfız* 

küçlüg ugan 

Kadîr* 

   

     saknuk 

Muttaki 

munsuz 

Ganiyy*  

 

okıgu 

Kur’an-ı Kerim  ogramak 

Niyet

ortak kat- 

İşrak 

okımak 

Dua

örtgen 

Gafur  

ögdülmiş 

Hamid 

sakış küni 

Kıyamet 

rûzî bergen 

Rahman*

sawçı 

Peygamber 

sakış kılguçı 

Hasib*

……

mensek: ibadet kılgu yir

6

4   Kelime örnekleri için bkz: Aysu Ata, Karahanlı Türkçesi-Türkçe İlk Kur’an Tercümesi, 

TDK Yay., Ankara 2004.

5 

 

 Allah’ın adları (Esmâ-yi Hüsna)

6    Örnekler için bk. Gülden Sağol, An Inter-Linear Translation of the Qur’an Into Khwarazm 

---

284 Satır Arası Tercümelerin Türkçeye Etkisi

menû: yıggan

merîz: sökel

luccet: tengiz ortası

lumezat: tan kılgan

mâhir: yargan

makâd: olturgu yir

kurbet: yawuzluk

kusvâ: yırakrak

kuvvât: katıg küç

âsim: yazuk kılgan

‘anet: emgek

‘azb: süçüg

‘aynâ: king közlüg

‘ammet: ata kız karındaşı

Yukarıda örnekleri verilen kelimelerin çoğu diğer Karahanlı eserlerinde 

bulunmamaktadır. Bu yönüyle satır arası tercümelerin dili ile çağdaş eserlerin 

dili arasında çok büyük farklılıklar bulunmaktadır.

Satır-arası tercümelerde yeni kelime yapma ve türetme yollarına gidildiği 

için kendi döneminde işlek olmayan bazı eklerin kullanım sahasına çıktığını 

görmekteyiz. Mesela –mak, -mek eki bu durumu izah eden eklerden bir tane-

sidir. Diğer Karahanlı eserleri ile kıyaslandığı zaman satır-arası tercümede bu 

ekin çok işlek olarak kullanıldığı görülüyor:

abadan kıl-  

İmar etmek (Fiil)

abadan kılmak 

Onarma, imar etme (Ad)

aç-   

 

Kelimenin  yan  anlamlarından  birisi  ‘fetih  istemek’ 

(Fiil)

açmak 

 

Fetih (Ad)

evrül- 

 

Dönmek, dolaşmak (Fiil)

evrülmek   

Dönme (Ad)

Turkish, Part III: Introduction and Text, Harvard University, 1995.

---