Bütün bu v
əzifələri yapan ozanlar eyni zamanda dərəbəg-
l
ərin məddahı idi. əəirət və qəbilə rəislərinin feodalizm aristo-
kratisinin qurduqları “ əülənbəglik, qonaqlıq, ov mərasimi ilə yuə-
qam ayinl
əri əsnasında
4
feodallar haqqında dizilən mədh, dastan
v
ə mənqəbələrini oxuyaraq ozanlar dualar yapan ozanlardı. Oəuz-
lar Az
ərbaycan və Qafqazda yerləədikdən sonra də “ ozançılıq”
ç ox müdd
ət yaəamıədır. Zaman keçdikcə ozanın ictimai və bədii
v
əzifələri dəgiəməklə bərabər, ozan təbiri də əhalimiz arasında
qalxdı. Sonradan saz çalub, söz deyən aəıqlar, yıəıncaqlarda
“ bədyəçilik” yapanlar, xanəndələr və məddah-dərviələr həp bu
ozanın müxtəlif dövrlərdə almıə olduəu əəkillərdir.
4
Türkiy
ə ictimaiyyatçılarından Ziya Göyalp aəaəı təbəqə xalqın da bu
m
ərasimlərdə iətirak etdigini söyləyor: “ Bir gün Xanlar xanı, yaxud bəglər
b
əgi bir toy, yaxud bir əülən yaparaq bütün eli dəvət edirdi. Bunlar yeyüb
iç dikd
ən yeni əlbisələr geyüb bürcləri də verildikdən sonra dəvət sahibinin
t
əklifilə evində hər nə varsa ümumi dəvətlilər tərəfindən yəəma edilərdi. Bu
hal d
ə göstəriyor ki, el daim bir kommunist həyatı yaəayan xaricə qarəı bir
ail
ə-oəuz cəng təəkilatını mühafizə edən qapalı bir cəmiyyətdi” (“ Türk
m
ədəniyyəti tarixi”, səhifə 16, əstambul, 1926)
Fikri q
ərəzlə olaraq kommunistligi “ yəəmagərlik” əəklində göstərən Ziya Gö-
yalp bu xüsusda
əldəki vəsiqələrin əksini göstəriyor. Bu mərasimlərdə dərə-
b
əgləri tərəfindən istismar edilən kəndin sinfi iətirak etmək haqqından məh-
rumdu: yalnız baə xan ilə qarısı və əəirət bəglərinə məxsusdu. Bu məxsusdə
eyni m
əlumat verən “ Kitabi-Dədə Qorqud”un müxtəlif yerlərində mərasim-
l
ərin xan və bəglər tərəfindən tərtib edildigi və burayə “ reislərin, hərbdə ya-
rarlıəı görülən “ qəhrəman”ların dəvət edildigi açıq olaraq göstəriliyor. Xalq
zümr
əsinə mənsub olanlardan ancaq “ qopuzci” ilə “ ozan”lar iətirak edərlərdi; o
d
ə yuxarıya yaltaqlıq yapdıqları üçün.
70
ƏŞİRƏT DÖVRÜ
Birinci parça
ƏŞİRƏT DÖVRÜ QAFQAS VƏ AZƏRBAYCANDA
ƏDƏBİ HƏYATIN BAŞLANĞICI
Qafqas v
ə Azərbaycana gələn köçəbə türklər ilk zamanlar
əhəmiyyətsiz bir azlıq – əqəliyyət təəkil ediyorlardı. Zaman keç-
dikc
ə yeni-yeni gələn baəqa oəuz qövmləri sayəsində əranın bü-
tün əimal qismi ilə Qafqazda qüvvətli və mütləq bir əksəriyyət
vücud
ə gətirdilər
1
. ərana gələn oəuzlar yalnız məmləkətimizin
əimal parçasında və Qafqazda yerləəməklə qalmıyorlardı. Eyni
za
manda əranın içərilərinə doəru da soxulub oralarda dutunuyor-
lardı. Hətta əranın içərilərinə doəru da soxulub oralarda dutunu-
yorlardı. Hətta əranın qərb sərhədini keçib də əraqa, Anadoluya,
əimali Suriyayə qədər nüfus ediyorlardı.
Bunlar
əksəriyyət etibarilə Azərbaycan və Qafqas topraqla-
rında otlaqdan-otlaəa, yaylaqdan-qıəlaəa qona-köçə əəiri həyatla-
rını davam etdirirkən nəhr, göl, dəniz sahillərində də iskan edi-
yorlardı, topraəa yerləəiyorlardı və həyatlarını müstəqər (durucı)
bir çalıəma sayəsində qazanmaq üsulunu yavaə-yavaə qəbul
ediyorlardı. Bu sürətlə zaman ilərilədikcə oəuzlar köçəbəlikdən
k
ənd (köy) həyatına doəru gediyorlardı. Daha doərusu, əəiri
c
əmiyyət həyatını tərk edərək dərəbəglik dövrəsinə giriyorlardı.
Yabançı qarşısında
əstər Azərbaycanda və Qafqazda yerləəən türklər, istərsə
müt
əmadi bir surətdə hərəkətdə bulunan, yaxud yeni gələn əəirət və
q
əbilələrin özlərilə gətirdikləri əski iqtisadi bədii tələqqilər iki ayrı
“ kultura” təsiri qarəısında qalmıədı: Sasani “ .....” ilə ərəb “ ......”.
Bu v
əqtlər Sasani sülaləsi hakimiyyətini əayib etmək üzrə bu-
lunmaqla b
ərabər pəhləvi mədəniyyətinə dəvam edib gediyordı.
1
Mütl
əq əksəriyyəti doəuran mühacirətlər XIII əsrə qədər davam edən oəuz
axınları sayəsində hasil olmuədur. Buralara sonrakı bəhslərdə yaxınlaəacaəız.
71
əran qövmləri arasında hakim olan farscadan baəqa pəhləvi ləhcəsi
d
ə çox yayılmıə və qüvvətli bir ədəbiyyata malik ləhcə idi ki,
oəuzların yayıldıəı yerlərdə də hakim olan pəhləvicə idi. Mister
Braunun (
əcəm ədəbiyyatı tarixi) ifadəsinə görə Sasanilər zama-
nında pəhləvi ləhcəsinə tərcümə olunan əski yunan və hind əsərləri
buralarda münt
əəir olduəu kibi Zərdüətün “ Avesta”sı da Azərbay-
can v
ə Qafqaz atəəkədələri ətrafında vücudə gələn təəkilatların
“ müqəddəs kitabı” idi. Müxtəlif ictimai və dini tələqqilərə malik
g
ərək mutəkkin, – gərək köçəbə olsun – əslən “ turani” və “ arani”
olan qövml
ər arasında vaqe mülul və nüfuz sayəsində pəhləvi mə-
d
əniyyətinin ünsürləri ümumi say etibarilə daha zəif olan oəuz əəi-
r
ətləri arasına girməgə baəladı; fəqət bu təsirin hiç bir zaman onları
tamamil
ə qapladıəı iddia ediləməz. əünki pəhləvi mədəniyyəti
yeni t
əəəkkül etməyə baəlayan islam mədəniyyəti ilə sarsılıyor;
“ Avesta”nın ehkamı yerində “ Quran ədəbiyyatı” qaim oluyordı.
əox qüvvətli olan “ Quran ədəbiyyatı” bir tərəfdən fars və pəh-
l
əvilərini boəarkən o biri tərəfdən də oəuzları öz qanadı altına
alıyordı. Bununla bərabər bu maddi və mənəvi qarıəıqlıq içində
türkl
ər yenə çöl həyat sistemlərini yaəayorlardı. Müsəlmanlıəı qə-
bul etm
əklə bərabər ərəb ədəbiyyat və bədiiyyatına yabancı olan
köç
əbələr, o dərəcədə də əran qövmləri ədəbiyyatının təsirindən
uzaqdı. Bunlar öz bədii ehtiyaclarını təyin edərkən Orta Asiyadan
sürükl
əyüb gətirdikləri öz aəız ədəbiyyatlarını dəvam etdiriyorlardı.
X
əlq ədəbiyyatı – çadır ədəbiyyatı
əəirət dövründə əifahi mahiyyətdə baəlayaraq sonralar qis-
m
ən yazılı bir əəkil alan xəlq ədəbiyyatının bütün məhsulları iəci-
k
əndli sinfinin malı ədd olunamaz. Xəlq əfsanə və əsətirlərində
z
əfi mövzu (motiv) çox azdır. Olsa-olsa yalnız dil və əəkil etiba-
ril
ə xəlq ədəbiyyatının səciyyəsini daəıyırlar. Haman-haman cüm-
l
əsi rəislərin, xanların, bəglərin əücaət və dəvalarından onların
ölümünd
ən hasil olan təsirdən bəhs edər. “ Qorqud əfsanələri buna
göz
əl bir misaldır”.
Bu mahiyy
ətdə xəlq ədəbiyyatı yalnız mənqəbələrdən ibarət
degildir. Bir ç ox atalar sözü v
ə sairə belə var ki, feodallar ətrafın-
72
Dostları ilə paylaş: |