“Quran”
ədədbiyyatının ədəbiyyatımız üzərində
t
əsirə başlaması
Yuxarıda da söylənildigi vəchlə islamiyyət xalqının bütün
sinifl
əri tərəfindən birdən qəbul edilməmiədir. Bartoldun verdiyi
izahat kibi,
əvvəlcə “ Müstəqər” (əəəəəəə) zümrələr içində yayıl-
mıədır. Bir yerdə uzun müddət yaəamayıb da oraya-buraya qonub
köç
ən köçəbə qism arasındə müsəlmanlıq daha sonralar yerləəə
bilmiədir.
Bu nöqteyi-n
əzərdən deyilə bilir ki, islam dini öncə kənd və
q
əsəbə əhalisi tərəfindən qəbul edilmiə və bundan sonra kənd və
q
əsəbələr islam kulturasını tərvic edən birər islami mənbə və
m
ərkəz olmuədur.
Köç
əbəliyi buraxıb da dərəbəglik həyatına girən kənd və
q
əsəbə əhalisi yavaə-yavaə köçəbəlik ruhunda olan ictimai
t
ələqqilərini tərk etməgə qoyuldu. Topraq iələməgə və bu surətlə
tifili (əəəəəəəəəəəəə) yaəamaqdan uzaqlaəmaəa baəladı. əbtidai
bir əəkildə iqtisadi və təsərrüfi əsaslara istinad edən yeni bir
h
əyata girməklə bərabər kənd və qəsəbə əhalisi, fikriyyat cəhətin-
d
ən əski psixolojilərinə tamamilə zidd bir sahəyə tökülüyordu.
Daima at belind
ə çapoulcılıəa, yəəmagərliyə alıəan yeni cə-
miyy
ətin xalqları o sərt və dürüət çölli ruhlarını bəsləyən vurub-
öldürm
ək ədəbiyyatı yerində “ Quranın müsəkkən” (pareporigue)
ədəbiyyatı qaim oluyordu.
Xilaf
ət mərkəzi olan Baədad mədəniyyəti də hər cəhətdən
yeni dinin istilası altına girən məmləkətlərin əhalisi üzərinə yük-
l
əniyordu; xalqın bütün mənəviyyatı Baədada baəlanıyordı. O bi-
ri t
ərəfdən də topraəa yerləəən əhali arasında islami əəkildə tədris
üsuluna istinad ed
ən müxtəlif dərəcəli təhsil müəssisələri, zaviyə-
l
ər, məscidlər yapılaraq “ Quran ədəbiyyatı”nın birər orqanı halına
salınıyordı. Bu kibi təəkilatlar sayəsində xalq qərun və səta tələq-
qil
ərilə qarıəıq bir haldə olan ərəb zövqi, ərəb kainatı görüə tərzi
aəılanıyordı.
Bu vaxta q
ədər köçəbəlik səciyyəsini daəıyan həmasət das-
tanları yerinə, əhali yavaə-yavaə Quranın surələrini anlamadıəı
t
əqdirdə dinləməgə alıədırılıyordı. Bir tərəfdən saf türkcə ilə xalq
82
v
ə çadır ədəbiyyatları ilərlərkən
1
, o biri t
ərəfdən də Quran
ədəbiyyatı bütün əöbələri ilə bərabər inkiəaf ediyordı. əlk
dövrl
ərdə heç əübhəsiz köçəbəlik tələqqi və ənənələri daha çox
faiz dutuyordu. əslami ünsürlər ictimai bəniyyədd xəfif və az bir
mövqey
ə malikdi.
Bu islami h
ərəkət xalq siniflərinə yeni-yeni tələqqilər ver-
m
əklə bərabər, ümumi məxiləfə yaəayan ənənələr ilə bərabər ədə-
bi mövzuları də islamlaədırıyordı. əlimizdəki Qorqud mənqəbə-
l
əri “ Oəuznamə”nin az-çox islamlaəmıə bir qismidir.
Bütün mövzuları Qafqas və Azərbaycan torpaqlarında vücu-
d
ə gələn vaqeələrə aid olan və ədəbiyyatımızın ilk dövrlərini
aydınlatmaq üçün mühüm bir material təəkil edən Qorqud kitabı
tamamil
ə bu dövrün ümumi xarakterlərini ehtiva etdigindən, onu
bu qismd
ə tədqiq etmək icab etdi. Müsəlmanlıqdan əvvəlki etiqad
v
ə etiyadların izlərini daəıyan “ Oəuznamə”
*
ərəb dininin tutun-
masını mütəaqib qüvvətli bir surətdə inkiəaf eyləyən Quran ədə-
biyyatının təsiri altında yerini əslami bir əəkildə doəan baəqa xalq
mübd
ələrini tərk edərək meydandan qalxmıədır: qismən də islami
bir əəkil alaraq uzun müddət yaəamıədır.
Oəuz mənqəbələrinin ədəbiyyatımızdan qalxması, islamiy-
y
ətin baəlanəıclarında olmamıədır. Bunlar müsəlmanlıəın intiəa-
rından sonra da çox zamanlar qüvvətlə yaəamıədır. Azərbaycan
v
ə Qafqas türkləri içində on səkkizinci əsrə qədər davam etdigini
biz
ə bir çox vəsiqə göstəriyor. əski azərbaycanlı müəlliflərindən
əbdülhəq ibn Süleyman oəuznamə mənqəbələrinin moəolların
m
əmləkətimizi istilasına qədər yaəadıəını qeyd ediyor.
1
«əəəəəə, əə əəəəə, əəə əəə əəəə-əəəəə əəəəəəəəə əəəə əəəə, əəəə
əəəəəəəəəəəəəə ə əəəə əəəəəəəə ə əəəəəəəəəəəəəə əəəə əəəəəə, əəəə
əəəə. «əəəəə əəəəəəə əəəəəəəə əəəəəəə. «əəə, 125.ə.ə.əəəəəəəə.
*
D
əvadaridə qıpçaqlara aid “ Ata Bitikçi”, oəuzlara aid “ Oəuznamə” ətrafında
fikir yürüd
ərkən müsəlmanlıəa müxalif olduəunu böylə anlatıyor: “ Bu taifenin
zühur ediələrini; əhvallarını izah etmək istiyorum: fəqət bunların bir çoxu
əəriətə uyəun degildir”. “ Dürər əl-Tican”dən nəqlən Hüseyn Namiq (“ Yeni
m
əcmuə”, əstanbul, cild 4, sayı 89).
83
Türkiy
ənin kitabiyyat müəlliflərindən Bursalı Məhməd
Tahir m
əxəz göstərmədən oəuznamənin XVI əsrə qədər əhalimiz
arasında yaəadıəını bu sətirlərlə göstəriyor: “ Türk qövminə mən-
sub iq
dam haqqında yazılan milli tarixlərin ən dəgərlisi əldə bulu-
nan b
əzi imarələrə nəzərən oəuznamə olmaq lazım gəlir. Bu
tarixi-k
əbir hicrətin bin tarixinə qədər Azərbaycan tərəfində möv-
cud olduəu bəzi vəsaiqlə müsbət isə də bugünkü gündə əlimizdə
mövcud degildir
1
. M
əhəmməd Tahirin ümumi rəvayətlərin təsiri
altında qalaraq tarix adilə göstərdigi oəuz mənqəbələrinin yaəa-
dıəı tarix, hicrətin bin tarixini də təcavir etmiədir. Yəni hicri X
(miladi XVI)
əsrdən sonra da onlar Azərbaycan və Qafqas əhalisi
arasında yaəamıədır.
Oəuz mənqəbələrinin XVII əsrin ilk yarısında böylə əhali-
mizc
ə aəızdan-aəıza dolaəmaqla məlum olduəu haqqında vəsiqə-
y
ə malikdir. Kitabımızın baəlanəıc qismində söylədigimiz kibi
1638-d
ə Dərbəndə gələn alman səyyahı Aleari ilə 1722 tarixində
yen
ə eyni əəhəri ziyarət edən Qantəmir oəuz mənqəbələrinin o
tarixd
ə yaəamaqda olduqları haqqında məlumat veriyorlar. Bu su-
r
ətlə son zamanlara qədər indiki naəıllar kibi – əhalimiz arasında
1
“ Türk dərnəgi” məcmuəsi: sayı I, əstanbul 1927. Bursalı Məhməd Tahir də
bir çox Osmanlı tarixçiləri kibi “ Oəuznamə”yi tarix kitabı olaraq göstəriyor.
Biz onun əimali əranda “ Oəuznamə”nin yaəadıəı dövr haqqında verdigi məlu-
ma
tını baəqa səyyah və mühərrirlərin ifadələri təyid etdigi üçün “ Oəuznamə”
m
ənqəbələrini qasid etmək istədigi fikri ilə alıyoruz. Vaqeən “ Səlcuqnamə”
Sahibi Yazıçıoəlu əli, “ Cami-Cəm Ayin” mühərriri Həsən bin Mahmud Baya-
tı, “ Behcətül-təvarix” müəllifi əükrullah kibi yazıçılar “ Oəuznamə” adında
ayrıca tarixi bir əsərdən bəhs edirlər. Onların yad etdikləri “ oəuznamə”nin
oəuz mənqəbələri olub-olmadıəı vazeh olaraq məlum degildir. Osmanlı müəl-
lifl
ərinin bu xüsusda yapdıqları fikir qarəılıəı haqqında Köprülüzadə Məhəm-
m
əd Fuadın “ Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəvviflər” kitabında qiymətli bir tən-
qidi var (s
əhifə 278-279) Haəiyə. Son əsrlərdə bəzi Osmanlı müəllifləri Os-
man
lı türklərinin tarixinə aid yazdıəı əsrlərə oəuznamə adı vermiələr. Lütfi
paəa adında bir zatın bu cinsdən oəuznamə adında bir tarixi var. Türkistanda
ye
tiəən “ Dana Ata adında bir əair də “ Oəuznamə” adında mənzum bir əsər
yaz
mıədır. Bu xüsusda baxınız: A.Samoyloviç: əəəəəəəəə əə əəəəəəəəəəə-
əəə – əəəəəəəə əəəəəəəəəə. – «əəəəəəə əəəəəəə. əəəəəəəəə əəəəəəəəə.
əəəəə.əəəəəəəəəəəəəəəə əəəəəəəəə.əəə. XIX.
84
Dostları ilə paylaş: |