Foydalanilgan adabiyotlar:
Avliyakulov N.X., Musaeva N.N. Modulli ukitish texnologiyalari. - T.: “Fan va texnologiyalar” nashriyoti, 2007. - 97 b.
Ishmuxamedov R., Abdukodirov A., Pardaev A. Ta’limda innovatsion texnologiyalar / Amaliy tavsiyalar. - T.: “Iste’dod” jamgarmasi, 2008. - 180 b.
Ruzieva D., Usmonboeva M., Xrlikova Z. Interfaol metodlar: moxiyati va kullanilishi / Metod.kull. - T.: Nizomiy nomli DTPU, 2013. - 115 b.
83
MASOFAVIY VA KOMPYuTER TA’LIMI TEXNOLOGIYaLARI
Reja:
Masofaviy ta’lim modiyati.
Yetakchi xorijiy mamlakatlarda kullanilayotgan masofaviy ta’lim modellari.
Masofaviy ta’lim tamoyillari.
Masofaviy ta’limni tashkil etish boskichlari.
Kompyuter ta’limi modiyati va kompyuter ta’limi texno- logiyalari.
Tayanch tushunchalar: axborot-kommunikatsion texnologiyalar, masofaviy ta’lim, masofaviy ta’lim modellari, masofaviy ta’lim tamoyillari, masofaviy ta’limning didaktik imkoniyatlari, masofaviy ta’limni tashkil etish boskichlari, kompyuter ta’limi, kompyuter ta’limi texnologiyalari.
Masofaviy ta’lim mo^iyati. Zamonaviy sharoitda axborot- kommunikatsion texnologiyalarning tezkor rivojlanishi ta’lim jarayonida ularning imkoniyatlaridan foydalanish uchun kulay sharoitni vujudga keltirdi. Ayni vaktda yetakchi xorijiy mamlakatlar masofadan ukitish borasida boy tajriba tuplangan. Uzbekistan sharoitida mustakillik yillarida ta’limning bu turini kullashga jiddiy e’tibor karatilmokda.
Tobora ommalashib borayotgan ushbu ta’limning mazmunini yoritishda dastlab tushunchaning modiyati anglab olish maksadga muvofikdir. Manbalarda “masofaviy ta’lim” tushunchasi turlicha talkin etilgan. Bu dol bevosita masofadan ukitishning asosiy elementlari tadrijiy takomili (evolyusiyasi) bilan uzviy boglik. Zero, mazkur ta’lim turi rivojlanishining dar bir boskichida tasavvurlar kayd etilib, masofaviy ukitishning vazifa va ta’riflariga turli nuktai nazardan yondashish mavjud. Bunda masofaviy ta’limning rivojlanish boskichlari asos kilib olinadi.
Manbalarda “masofaviy ta’lim” tushunchasiga berilgan ta’riflarga tayangan dolda atamani kuyidagicha ta’riflash mumkin:
84
Masofaviy ta’lim - muayyan nuktadan axborot-kommunikatsiya vositalari (video, audio, kompyuter, multimedia, radio, televidenie va b.) yordamida ta’lim xizmatlarini kursatish, ta’limiy maxsulotlarni tarkatish va yetkazib berishdai an’anaviy xamda innovatsion shakl, metod, vositalarga asoslangan xolda ta’lim resurslaridan foydalanishga yunaltirilgan ta’lim
Masofaviy ta’lim texnologiyasi 1969 yilda Angliya premer- ministri G.Vilson tashabbusiga kura shakllantirilgan deb xisoblanadi. Ammo masofadan ukitish ancha oldinrok, ya’ni, birinchi barkaror, muntazam pochta alokasining shakllanish davrida yuzaga kelgan. 1858 yildan boshlab London universitetida barcha xoxlovchilarga ularning mustakil bilim olishlari, barcha ixtisosliklar va barcha soxalardagi akademik daraja uchun imtixon topshirishlariga ruxsat etilgan. 1938 yildan buyon Sirtki ta’lim buyicha Xalkaro kengash, 1982 yildan boshlab, Masofaviy ta’lim buyicha Xalkaro Kengash nomi bilan mashxur xalkaro ta’lim tashkilotlari sifatida faoliyat kursatmokda.
Utgan asrning 90-yillari urtalarida Angliyada 40 ga yakin ana shunday turdagi ta’lim muassasalari faoliyat kursatgan bulib, ularga xar yili 65 ming kishi ukish uchun ariza berishgan. Yangi pedagogik texnologiya ta’lim oluvchilarga kulay vaktda ukishlari uchun katta imkoniyatlar yaratib berdi.
Ochik universitetlardagi ukish xarajatlari an’anaviy institutlarda ukitishga karaganda 8-10 marta arzon. M: Angliyada turgun ukishga 3000, masofaviy ukitish orkali bilim olishga esa atiga 300 funt sterling tulanadi. Binolarga xizmat kursatish, jixozlar va laboratoriya uchun xarajatlar, ukituvchi, ma’muriyatlar va xizmat kursatuvchi xodimlar shtati kiskaradi. Ta’lim oluvchilarga filiallar tarmogi, telestudiya va kompyuter tarmogi orkali maslaxatlar beriladi. Angliyada ukuvchilarni tayyorlash dasturi 130 ta kursni uz ichiga kamrab oladi, ularning kuplari fanlararo boglanish xususiyatiga ega.
AKTTTda. shunga uxshash ukitish tizimi utgan asrning 60-yillarning urtalarida kullanila boshlagan. Usha paytlarda
85
yakin joylashgan korporatsiya ishchilari uchun ukuv kurslarini ba’zi muxdndislik kollejlari televidenie orkali takdim etgan. 1948 yildan boshlab, masofaviy ta’lim dasturlari Milliy texnologik universitet ta’limiga moslashtirilgan. Kup yillar davomida “Edent” ta’lim tarmogidan foydalanib kelingan. Individual kompyuterlar orkali barcha darajadagi ta’lim muassasalari tarmogiga ulanish imkoniyati mavjud. Bugungi kunda AKЩda masofadan ukitish dasturi buyicha bir milliondan ortik talaba ta’lim oladi. Ular ukuv kurslarini Ommaviy teleeshittirish tizimi orkali kabul kiladilar. Ukish dasturlari fan, biznes va boshkarishning turli soxdlari buyicha kurslarni takdim etadi. Bunda ukuv kurslari Yerning sun’iy yuldoshi orkali butun mamlakat buylab va boshka davlatlarga x,am turtta ukuv tarmogi (kanali) orkali uzatiladi.
Yevropada masofadan ukitish XX asrning 70-yillar boshlarida jadal rivojlana boshlandi. Bu jarayon bir kator ochik universitetlarning rivojlanishi bilan boglik. Bugungi kunda Yevropaning x,ar bir mamlakatida masofadan ukitishni joriy etgan ta’lim muassasalarining soni tobora ortib bormokda. AKSh, Kanada, Angliya, Germaniya va Fransiya mamlakatlarining yetakchi oliy ukuv yurtlari uzlarining telekommunikatsiya tizimi yoki kompyuter tarmogiga ega. Yangi axborot texnologiyalari mintakaviy uyushmalarda kuprok kullaniladi: ochik universitetlarning Osiyo uyushmasi, masofadan ukitishni rivojlantirish buyicha Lotin Amerika xdmkorlik tarmogi, Ochik universitetlarning Yevropa uyushmasi va b.
1990 yilning mart oyida Yevropa komissiyasi tomonian “Masofaviy ukitish va kasbiy tayyorlash” nomli ishchi ^ujjati kabul kilindi. 1994 yilda esa Yevropa komissiyasi masofaviy ta’limning keng kulamda tashkil etilishi uchun kulay sharoitlar yaratish maksadida “Leonardo da Vinchi” va “Sukrot” dasturlarini amaliyotga tadbik etdi.
Agarda “Leonardo da Vinchi” dasturi shaxsning “butun x,ayoti davomida uzluksiz ta’lim olishini va kasbiy jixdtdan rivojlantirish”ning yangi shakllarini amaliyotga tadbik etish x,amda takomillashtirishni nazarda tutgan bulsa, “Sukrot” dasturi “uyda ta’lim olishni Yevropa masshtabiga olib chikish” maksadini ilgari surdi.
86
Sox,ani rivojlantirish yulida masofaviy ta’limni tashkil etish borasidagi amaliy x,arakatlarni muvofiklashtirish maksadida Butun jax,on masofaviy ta’lim assotsiatsiyasi tashkil etildi. Ayni vakta assotsiatsiya masofaviy ta’lim borasidagi mintakaviy tizimlarni uzaro muvofiklashtiradi.
Ta’lim oluvchilar an’anaviy texnologiyalarga nisbatan axborot va kommunikatsion texnologiyalar (AKT) yordamida bilimlarni 40-60 foizgacha tez va kiska muddatda uzlashtiradi. Shu bois zamonaviy sharoitda masofadan ukitish butun dunyo mikyosida jadal rivojlanmokda. Xrzirgi vaktda Rossiyada masofadan ukitish buyicha 200 ming nafar talaba bilim olmokda. Yakin vaktlar ichida ularning soni 500-600 minga yetadi. V.Kufeldning fikricha, “bilimlarni urgatish usullari bilim inkilobidan” orkada kolib ketishi mumkin emas.
Masofaviy ta’lim tizimi rivojlanishining uchinchi boskichi 80- yillarning urtalarida Internetning paydo bulishi va ommaviylashishi bilan boglik. Uning ta’siri juda katta bulgani bois, “kuplar kupchilik bilan” alokasi va axborot almashinish tizimi umumnikiga aylandi. Vakt va geografik cheklanishlarga karamasdan masofaviy ta’lim soxasida xizmat kursatuvchilar soni ancha ortdi. Zamonaviy kommunikatsiya tizimining rivojlanishi tufayli axborotni yetkazish usullari radio integratsiyasi, axborotni Yer sharining istagan nuktasiga juda tez uzatishga imkon beruvchi telefon, telegraf, alokaning yuldosh va kabel tizimi orkali axborotlarni yetkazib berish. Bugungi kunda masofaviy ta’lim tizimining turtinchi boskichi x,akida x,am gapirish mumkin. Bu masofaviy ta’lim tizimi sox,asida yangi - rakamli axborot uzatish texnologiyasining paydo bulishi bilan uzviy boglikdir. Ular uz ichiga gipermedia dasturlarini kamrab oladi. Bu ta’lim oluvchiga axborotlarni uzlashtirish tartiblarini, shuningdek, Internet va boshka tarmoklar orkali olinadigan ma’lumotlar bazasini, ma’lumotlarning integrallashgan majmuini nazorat kilish imkonini tugdiradi. Bu esa ta’lim oluvchilarga videokurslar, audiomateriallar, ma’lumotlar bazasi va boshka dasturiy ta’minotlardan foydalanish imkonini beradi.
87
Ta’limning masofadan ukitish turiga utishning tendensiyasi ana shu texnologiya buyicha kadrlar tayyorlovchi ta’lim muassasalari (markazlari) sonining ortishi bilan kechmokda.
V.N.Fokina Ochik ta’lim xalkaro akademiyasi a’zolarining kengashida Rossiyada ochik ta’limni yaratish va rivojlantirish muammolari mux,okamasi yakunida mamlakatda masofaviy ta’lim texnologiyalarining jadal rivojlanayotgani ta’kidlab utdi. Ushbu texnologiyalarning istikboli shundaki, ularning faolligi bir oz sekinlansa-da, birok, x,amisha kullanilaveradi. Bunday x,ol Uzbekiston Respublikasida barcha fanlar, sox,a yunalishlarida sodir bulmokda.
Masofaviy ta’lim ta’lim oluvchi va ta’lim xizmatlarini tashkil etuvchi sub’ektlar urtasida kaytar alokani yuzaga keltiradi. Ya’ni, ta’lim oluvchilar uzlari uchun kulay sharoit, vaktda faks, pochta yoki kompyuter (elektron pochta) yordamida ukituvchilarga nazorat-sinov ishlarining ishlanmalari, loyi^alarni yuboradi. Tekshirilgan nazorat ishlari “kaytar aloka” tamoyiliga muvofik ta’lim oluvchilarga kaytariladi. Buning natijasida shaxslararo munosabat - “sub’ekt-sub’ekt” alokasi urnatiladi.
Masofadan ukitish ta’lim oluvchilar va ukituvchilarning bir- birlari ^amda ukitish vositalari bilan uzaro ta’sirining maksadga yunaltirilgan interfaol jarayonidan iborat bulib, bunda ta’lim jarayoni ularning geografik fazoviy joylashishiga boglik bulmaydi. Ta’lim jarayoni kichik tizimlardan iborat, ya’ni ukitish maksadi, mazmuni, metodlari, vositalari, tashkiliy shakllari, nazorat, ukuv-moddiy, moliyaviy-iktisodiy, me’yoriy- ^ukukiy va marketing kabi elementlarni kamrab olgan uziga xos pedagogik tizimda kechadi.
Zamonaviy telekommunikatsiya vositalari va elektron nashrlar an’anaviy ukitish shakllarining kamchiliklarini bartaraf etishga imkon beradi va bunda ularning barcha afzalliklarini uzida saklab koladi. Bu turdagi ta’lim ukuv axborotlari almashuvini ta’minlovchi vositalar (yer sun’iy yuldoshi, televidenie, radio, kompyuter, pochta alokasi va b.)ga tayangan x,olda ixtisoslashtirilgan axborot mux,itida masofadan turib, ta’lim oluvchilarning keng katlami x,amda xorijiy davlatlarga takdim etiladigan ta’lim xizmati majmui sanaladi. Masofadan
88
ukitishning axborot-ta’lim muditi ma’lumotlarni uzatish vositalari, axborot resurslari, uzaro mulokot bayonlari, foydalanuvchilarning ta’lim olishga bulgan edtiyojlarini kondirishga yunaltirilgan apparat-dasturiy, tashkiliy-uslubiy ta’minot va boshkalarning tizimiy-tashkiliy majmuidan iborat.
Mazkur ta’lim mustakil bilim olish tamoyiliga tayanadigan ta’lim jarayonining yangi tuzilmasi disoblanadi. Ta’lim muditi shu bilan xarakterlanadiki, ta’lim oluvchilar, asosan yoki butunlay fazo (yoki) vakt jidatdan ukituvchidan uzokda, ayni vaktda ular istagan paytlarida telekommunikatsiya vositalari yordamida mulokot kilish imkoniga ega buladi.
Masofaviy ta’lim ukitishning an’anaviy usullaridan foydalanish, turgun sharoitda ukish imkoniyatiga ega bulmagan, imkoniyatlari tibbiy shart-sharoitlar tufayli chegaralangan shaxslar, shuningdek, kadrlarni kayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish kurslarining tinglovchilari, xorijiy mamlakatlarning ta’lim muassasalarida ukitish istagida bulgan abiturientlar, ikkinchi mutaxassislikni egallashni xodlovchi mutaxassislarga juda kulay sharoitni yaratib beradi.
Yetakchi mamlakatlarda ukitish tobora masofaviy ta’lim tizimiga utkazilmokda. M: ayni vaktda AKTTTda. televidenie imkoniyatlariga tayangan dolda 1 mln.ga yakin shaxs masofaviy ta’lim tizimiga kura tadsil olmokda. Bu tizimda keng foydalanilmokda. MXD davlatlarida esa ayni vaktda fakat1 mln.ga yakin shaxsgina masofaviy ta’lim tizimida tadsil olmokda. Demak, bu dolat sodani tarakkiy ettirishga jiddiy e’tibor karatish zarurligini takozo etadi.
Masofaviy ta’limni tashkil etisha ukituvchilarning faoliyati fakatgina ukuv axborotlarini uzatish bilan cheklanmaydi. Tu sababli bu turdagi ta’limni tashkil etishga bir necha mutaxassis jalb kilinai. Ular uz vazifalariga kura turlicha nomlanadi. Xususan:
Uk;ituvchi - masofaviy ta’limni tashkil etishda foydalaniladigan ukuv-metodik kullanmalarning muallifi.
Moderator - masofaviy ta’lim negizida tashkil etilayotgan seminar, trening, davra sudbati va forumlarga boshchilik kiluvchi (boshkaruvchi) pedagog (u mulokot jarayonining tugri tashkil etilishini ta’minlaydi, bildirilayotgan
89
fikrlarni umumlashtiradi, zarur bulganda ularni tugrilaydi, ta’lim oluvchilarning mustakil fikrlash va ishlash kobiliyatlarini rivojlantiradi, bilish faoliyatlarini faollashtiradi).
Tyutor (lot. “tutorem”) - ukuv kurslari uchun interfaol metodlarni tanlovchi, ma’ruza ukituvchisi bilan talaba urtasida ta’limiy alokani urnatuvchi ustoz, murabbiy.
Edvayzer (fr. “avisen” - ‘ uylamok”, “advisor” - “uylovchi”) bitiruv malakaviy ishi, kurs loyidalarining ta’lim oluvchilar tomonidan individual, mustakil bajarilishi vaktida metodik yordam beradigan masladatchi.
Fasilitator (lot. “facilis”, ingl. “facilitator” - yengil, kulay) - masofaviy ta’lim xizmatidan foydalanayotgan gurudlarning faoliyatini natijasini muammoning ilmiy yechimini topishga yunaltiruvchi, gurudlarda yuzaga keladigan mulokotni rivojlantiruvchi, shuningdek, gurudlar faoliyatini xolis, samarali badolovchi pedagog.
Invigilator - masofaviy ta’lim asosida tashkil etiladigan ukitish natijalarini nazorat kiluvchi mutaxassis- pedagog.
Masofaviy ta’lim tizimida produktiv, reproduktiv, muammoli bayon, evristik va ilmiy izlanish (tadkikot) metodlari kullaniladi. Mazkur tizimda ukitish vositalari sifatida kuyidagilardan foydalaniladi:
Kitoblar (bosma va elektron shaklda); didaktik materiallar; kompyuter ukuv tizimlari (oddiy va multimedia shaklida); audio ukuv axborotlari; video ukuv axborotlari; virtual stendlar; trenajyorlar; ma’lumotlar bazasi; texnik vositalar -
katnashishi, uning urniga sinov topshiriklarini topshirishning oldini olish maksadida masofaviy ta’lim tizimida nazorat videokonferensiyalarni tashkil etilishiga asoslanadi.
radio, televidenie, magnitofon, videomagnitofon, kinoproektor, diaproektor, videoproektor, kodoskop, kompyuter, Internet tarmogi va b.
Ukuv kurslarida bir tinglovchining urniga boshka tinglovchi
90
Masofaviy ta’lim tizimiga kura mashgulotlar ma’ruza, seminar, laboratoriya mashguloti, kurs ishi, sinov, imtix,on, maslaxdt, mustakil ish kabi shakllarda yulga kuyiladi. Mox,iyatiga kura masofaviy ta’limning tashkil etilishi bir kator iktisodiy masalalarning ijobiy x,al kilinishiga boglik. Zero, ushbu ta’limni tashkil etish uchun axborot-kommunikatsion vositalar, maxsus jix,ozlangan auditoriyalar, axborot tizimlari xizmatidan foydalanish uchun talab etiladigan moliyaviy mablagning mavjudligini takozo etadi. Shu sababli x,ar bir pedagog tizimdagi bu masalaning mox,iyatidan xabardor bulishi zarur. Kolaversa, respublika mikyosida masofaviy ta’limning samarali yulga kuyilishi uchun sox,a marketingini (talab va takliflarni urganish, ta’lim xizmatlarini yulga kuyish (ukuv rejalar, ukuv dasturlar, darsliklar, ukuv-metodik kullanmalar, kadrlarni tayyorlash va x,.k.), ta’limiy xarakterdagi max,sulotlarni sotish, iste’mol bozorini yuzaga keltirish asosida) rivojlantirish maksadga muvofikdir.
Avvaldan yozib olingan videoma’ruzalar ta’lim oluvchilarga ma’ruzalarni tinglash va kurish uchun sharoit yaratsa, maksimal aloka, xabarlar, topshiriklarni tarmok orkali tezkor almashinish talabalarga uzaro teskari aloka orkali ukitish imkonini beradi. Zamonaviy sharoitda telekommunikatsiya vositalari - bosma matnlar, audio va videoyozuvlar urni elektron ukuv-axborot resurslari, dasturlari bilan tuldirilmokda.
Masofadan ukitishning tashkiliy-metodik modeli sifatida kuyidagilar tavsiflanadi:
-maxsus masofaviy ukitish maksadida tashkil
etilgan avtonom ta’lim muassasalari;
avtonom ukitish tizimlari;
-multimedia dasturi asosida norasmiy
integrallashgan masofali ukitish;
91
Yetakchi xorijiy mamlakatlarda kullanilayotgan masofaviy ta’lim modellari. Xrzirda rivojlangan xorijiy mamlakatlarda masofaviy ta’limning kuyidagi modellari (YuNESKO, 2000 yil) amal kilmokda (23-rasm):
Dostları ilə paylaş: |
