Xalq Cəbhəsi. 011. yanvar.№ S. 10-11. Dini tolerantlıq dərsi… Bəhmən Faziloğlu

---

Xalq Cəbhəsi.-2011.-6 yanvar.-№ 1.-S.10-11. 

 

Dini tolerantlıq dərsi… 

 

Bəhmən Faziloğlu 

 

Kim birini bilir, o heç birini bilmir 

 

Həmişə  dini  və  milli  tolerantlığımızla  fəxr  edirik.  Azərbaycanın  milli  və  dini  tolerant-  lığı 

mahiyyətcə  dünyanın  başqa  ölkələrinin  tolerantlığından  fərqlənir.  Azərbaycan  tolerantlığı  təbiidir,  bu 

tolerantlıq  minillər  ərzində  formalaşıb,  özünəməxsusluqlar  qazanıb.  Düzü,  iki  min  il,  min  il  əvvəl 

tolerantlığın  adının  necə  olduğunu  bilmirəm.  Amma  onu  dəqiq  bilirəm  ki,  Azərbaycan  xalqı  etnik 

mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, düşmənə qarşı birgə mübarizə aparıb, elə birgə dəhşətli hücumları dəf 

etməyə  çalışıblar.  Axı  “E1  ilə  gələn  dərd  toy-bayramdır”.  Əgər  bu  gün  Azərbaycanda  müxtəlif  dinli, 

müxtəlif  dilli,  müxtəlif  köklü  çoxsaylı,  azsaylı  xalqların  yaşamasından  danışırıqsa,  deməli,  bu  Vətənin 

övladları müasir dillə desək, daim tolerant olublar. Bu haqda uzun-uzadı müzakirələr aparmaq mümkündür. 

Bəs, müasir dövrdə tolerantlığı necə yaratmaq, əldə etmək, mənimsəmək olar? Fikrimcə, ən birincisi, 

dinlə bağlı təhsildir. Ümumiyyətlə, dini təhsilin formaları barədə də birmənalı fikirlər yoxdur. Bəziləri iddia 

edirlər ki, bu islam dininin əsaslarını öyrədən din təhsili olmalıdır. Hətta bəzi ölkələrin “islam inqilabı ixrac 

etmək”  planlarının  icraçıları  olanlar  dini  kursların  yaradılmasını,  orta  məktəblərdə  din  dərsinin 

keçirilməsini “məsləhət görürlər” ümumiyyətlə müxtəlif dinlərin dinc yanaşı yaşadığı ölkədə orta məktəbdə 

din təhsilinin verilməsi heç bir dünyəvi dövlət qanunlarına sığmır. Cəmiyyətin müəyyən hissəsi isə ilahiyyat 

dərslərinin deyil, dinşünaslıq və ya dinlər tarixinin tədrisini vacib sayırlar. 

Fikrimcə, qloballaşan dünyada dinşünaslıq və ya dinlər tarixinin ali məktəblərdə tədris . saatlarının 

artırılmasına  ehtiyac  vardır.  Eyni  zamanda  xüsusilə  televiziya  və  radio  verilişləri  təkcə  ilahiyyat 

müstəvisində  deyil,  dinşünaslıq  və  ya  dinlər  tarixi  müstəvisində  hazırlanmalıdır.  Qlobal  dünyanın 

siyasətçisi, iqtisadçısı, biznesmeni, kompüter mütəxəssisi və s. sənəd sahibləri bütün dinləri birləşdirən və 

fərqləndirən məsələləri asanlıqla ayırd etməlidir. 

…Dinşünaslıq dinlərin yaranması, inkişafı, dəyişməsi prosesini araşdırır. Bu elm sahəsi dinlə bağlı 

ictimai təzahürləri-ideologiyanı, ehkamları, kultları, kilsə, məscid, sinaqoq və s. oxşar institutları öyrənir. 

Elmin  tərkib  hissəsi  olan  dinlər  tarixi  və  din  fəlsəfəsi  elmin  di-  gər  hissələri  (din  psixologiyası,  din 

sosiologiyası, din fenemenelogiyası) ilə müqayisədə xeyli əvvəldən formalaşmağa başlayıb. 

Hələ e.ə. I minilliyin ortalarından yunan filosofları dünyanı rasional şəkildə dərk etməyə çalışırdılar. 

Qədim mütəfəkkirlər bəzən bəsit görünən, amma məzmunlu konsepsiyalarıyla (dinin yaranması və sosial 

funksiyaları haqqında) dinşünaslığın əsasını qoydular. Amma sonralar xristianlığın, islamın yayılması antik 

azadfikirliliyə son qoydu, dini axtarışları ilahiyyat müstəvisinə yönəltdi. Xristian teologiyası dünyaya xeyli 

mütəfəkkirlər  versə  də  din  haqqında  mülahizələr  kilsə  ehkamlarıyla  məhdudlaşırdı.  Yalnız  orta  əsrlərin 

intibah və maarifçilik epoxasında cəmiyyətdə yeni proseslərin (kapitalizmin yaranması, kilsə islahatları, 

burjua inqilabları) təsiri altında kilsənin böyük gücünün itməsilə antik azad fikirlilik bu dəfə yeni və daha 

yüksək səviyyədə bərpa olunurdu. 

Qərbdə klassik mənada dinşünaslıq üzrə tədqiqatlar XIX əsrin ikinci yarısında başlayıb. Ad, mövzu 

və metod problemləri zamanla həllini taparaq müstəqil dinşünaslıq və ya dinlər elmi formalaşıb. 

XVIII və XIX əsrlərdə bəşəri elmlərdə üç istiqamət meydana gəldi. Birincisi, riyaziyyat, fizika və 

mexanikadan  ibarətdir.  İkincisi,  biologiya,  zoologiya,  antropologiya  və  palentologiyanı  əhatə edir. XIX 

əsrdə “prehistoire” də (tarixdən əvvəl) buna əlavə olunub. Üçüncüsü, mədəniyyət və tarix bir qədər sonra 

bəşəri elmlərə aid edilib. 

XVI əsr iki mühüm hadisəyə şahiddir: Xristianlıq daxilində bölünmə (protestliyin yaranması) və yeni 

dünyaların kəşfi. Hər iki hadisə din haqqında yeni fikir, düşüncələri ortaya çıxardı. Bu düşüncə rəsmi və 

teoloji dünyagörüşünə yox, yunan-roma mifləri, Misir və Finikiya əfsanələrinə əsaslanırdı. XV əsrdə bu 

düşüncə hərəkatı tam formalaşdı. Bu səbəbsiz deyildi. Çünki ortaya elmin formalaşmasına xidmət edən 

xeyli tədqiqat materialları çıxırdı. Həmin illərdə cizvitlərin (xristian təriqətçiləri) missionerlik fəaliyyəti 

Çin, Hindistan və Şimali Amerika mədəniyyətlərinin öyrənilməsinə yönəldi. Parisdə 1663-cü ildə qurulan 

“Academie des Inscriptions et Belles Lettres” köhnə din və mifləri tədqiq etməyə başladı. 

Dinşünaslıq elminin formalaşmasında XVII əsr də mühüm bir mərhələdir. Vico Scienza 1725-ci ildə 

“Nuova” kitabını nəşr etdirdi. 1724-cü ildə isə onun “Moeurs des savuvages ameriquains” adlı iki kitabı 

işıq üzü gördü. 1760-cı ildə Charles də Brosses “Du culte des dieux fetiches” kitabını nəşr etdirdi və bu 

əsərdə “müqayisə metodundan” yararlandı. 

---

XVIII əsrin sonunda Almaniyada “Aufklarung”a qarşı qüvvətli düşüncə hərəkatı formalaşdı. Bu xətt 

irrasiyonalı,  yəni  duyğunu,  arzu  və  xəyalın  rolunu  önə  çəkən  Sturmund  Drangın  öndərlik  etdiyi  ideya 

hərəkatı  idi.  Həmin  illərdə  Herder  təbiəti  Tanrının  insanlarla  danışdığı  dil  sayır,  mifologiyanın  da  bir 

dünyagörüşü olduğunu bildirirdi. O, “Aelteste Urkunde des Menshengeschlechts” (1774) əsərində irqlərin, 

qövmlərin təhsilində dinin təməl rolunu göstərməyə çalışırdı. Beləcə romantik mifologiya yarandı. 

Fransız  inqilabı  ərəfəsində  keçmişə  maraq  artdı.  Hindistan  dinləri,  Misir  mədəniyyəti,  İran  və  s. 

mədəniyyətlərin  qalıqları  kəşf  olundu.  Bu  kəşflər  tarix  elmlərinin  (arxeologiya,  filologiya,  şərqşünaslıq 

(orientalizm), etnoqrafiya) yaranmasından xəbər verirdi. 

Tədqiqat materiallarının çoxalması, təsnif və tədqiqi “Tarixi tənqid” və “Müqayisəli filologiya”nın 

ortaya çıxmasına səbəb oldu. Hind və İran dini mətnlərinin araşdırılması ari dinlərin qohumluğunu ortaya 

çıxardı.  Dilçi,  şərqşünas,  dinşünaslıqda  filoloji  məktəbin  qurucusu  olan Maks  Müller  müqayisəli  dinlər 

vasitəsiylə  dinləri  və  mifləri  araşdırdı.  Bu  müqayisəli  metod  vasitəsilə  Maks  Müllerə  (1823-1900) 

insanlığın arxaik dini düşüncəsinə dair tədqiqat işini genişləndirdi. Bundan başqa, Maks Müller din elminə 

“Giriş” əsərində elmin inkişaf yolunu göstərir. 

XIX əsrin ortalarında başlayan “prehistorik” araşdırmalar insanlığın ilk çağlarına dair materiallara 

marağı artırdı. 

Müstəmləkə koloniyaların ortaya çıxmasıyla yaranan etnoqrafiya elmi Avropanın diqqətini xarici, 

ibtidai sayılan irqlərin dini fenomenlərinə yönəltdi. Dinlərin araşdırılması “mənşə və inkişaf’ anlayışların 

ön plana çıxardı və animizm, totemizm, fetişizm və s. ortaya çıxdı. 

Darvinin  bioloji  sxemi  dinin  mənşə  və  təkamülünə  dair  araşdırmalara  da  aid  olundu.  Amma 

təkamülçü nəzəriyyə və təhlillərə qarşı etiraz gecikmədi. Andreu Lang, Uilyam Smidt kimi etnoloqlar bir 

uca  varlığa  inanan  arxaik  mədəniyyətin-  Urkulturun  qalıqların  tapdılar.  Vyana  məktəbi  yazısız  irqlərin 

dinlərini tədqiq etməyə başladı. Müqayisə metodundan yararlanmaqla qohum mədəniyyətlər öyrənilməyə 

cəhd göstərildi. Bu tarixi və etnoloji metod “historico-culturelle metod” kimi tanınırdı. 

XIX əsrdə tarixi araşdırma və romantizm arasındakı ziddiyyətlər özünü göstərdi. Benjamin Constant 

(1767-1830) bu iki axının sintezini hazırladı. Həmin əsrdə arxeologiya, filologiya, epiqrafik materiallara 

söykənən tarixi araşdırma ilə “Sturm und Drang”dan ilhamlanan romantik axın arasında ziddiyyət artdı. 

Dini düşüncədə həssaslığın əhəmiyyətini vurğulayan romantik axının nümayəndəsi Fusten də Coulanges 

(1830-1889) “La Cite Antiquesin” kitabında tədqiqatların əsas qayəsini ortaya qoydu: “Tarixçi həqiqəti və 

yalnız  mətnləri  ən  incə  detalına  qədər  araşdıran,  onların  göstərdikləri-  nə  inanan  öhdəçilikdir”. 

Hollandiyada  isə  C.  P.  Tielenin  (1830-1902)  rəhbərlik  etdiyi  mütəfəkkirlər  qrupu  teologiyanın  əvəzinə 

dinşünaslıq  və  ya  dinlər  elmini  qoyurdu.  1877-ci  ildə  Hollandiyada  aparılan  islahata  əsasən  teologiya 

fakültələri və ya şöbələri yerini “dini fenomenin tədqiqi” şöbələrinə buraxdı. Din haqqında elm Tielenin 

səyi  sayəsində  bu  kurs  akademik  tədris  planına  salındı.  Amma  din  haqqında  mühazirələri  ilk  dəfə 

Tubingensk  universitetində  R.  Rot  oxudu:  “Din  haqqında  elmin  vəzifəsi  dinin  mövcudiyyəti  və 

təzahürlərinin tədqiqidir. Təbiətinə görə o, din fəlsəfəsinə və din tarixinə bölünür. Bu iki hissə bir-birilə sıx 

bağlıdır.  Əgər  din  ideyasının  abtrakt  müəyyənləşdirilməsi  zamanı  faktiki  materiallara  müraciət 

olunmasa fəlsəfə boş vəəsaslandırılmamış ola bilər. Təkcə təsnifat və dini fonemenlərin qiymətləndirilməsi 

üçün  deyil,  həm  də  bu  fenomenin  dini  təbliğatının  olub-olmamasını  müəyyənləşdirmək  üçün  fələsəfə 

müraciət etmək lazımdır. Bu dinin mövcudiyyəti haqqında əvvəlcədən məlumatlıq olmaq deməkdir. Din 

tarixinin vəzifələrinə vəhşi xalqların dinlərinin təsviri aiddir. Amma din tarixinin əsas predmeti mədəni 

xalqların din tarixinin inkişafıdır. Müxtəlif dini təzahürlərin (din fenomologiyası) ümumiləşdirilməsi və 

qrurlaşdınlması dinin tarixindən dinin fəlsəfəsinə keçidi təmin edir. Din fəlsəfəsi dini subyektiv və obyektiv 

hissələrə  bölür,  onun  psixoloji  və  metafizik  tərəflərini  öyrənir.  Ümumi  tarixi  öyrənən  tədqiqatçının 

vəzifələri arasında fəlsəfi ideyalar və dünyagörüşləri ortaya çıxarmaq kimi məsələləri aid etmək əsassız 

olardı. Bunu dinin tarixi haqqında da demək mümkündür. 

Pier Danil Şantepie de la Saussaye dini fenomenologiyaya dair stolüstü kitab hazırladı. O, Lehrbuch 

“Religiens geschichte” (1887) kitabında isə üç yol göstərirdi: 

a)   Fəlsəfə dinin özünü və mənşəyini tədqiq edir. 

b)  Tarix müxtəlif dinlərlə məşğul olur. 

c)          Fenomenologiya dini fenomenlərlə maraqlanır. 

Dinşünas alim Pier Danil Şantepi özünün “Dinlər tarixi” əsərində dünya dinşünaslarının klassikləri 

kimi Kant və Şleyermaxerin adlarını çəkir, din fəlsəfəsinin “atasının” isə Hegel olduğunu bildirirdi. Hegel 

dinin bütün sahələrini (metafizik, psixoloji və tarix) əhatə edən nəhəng tədqiqat aparmışdı. Nəticədə din 

haqqında elmin predmet və vəzifələrini müəyyənləşdirmişdir. 

Berlində Otto Pfleiderer dini fəlsəfə ilə dinşünaslıq elmini birləşdirməyə təşəbbüs göstərdi. Onun 

fikrincə, dinlər elmi dini duyğunun təzahürlərini öyrənərək bütün dinlərin tarixini orta- ya çıxarmalıdır. 

---

Dini  fenomenin  araşdırılması  Fransaya  da  təsir  göstərdi.  “College  də  France”də  yaradılan  dinlər  tarixi 

şöbəsinə Albert Reville (1826-1906) rəhbərlik etməyə başladı. Ernest Renan da (1823-1892) bu məktəbin 

nümayəndəsi idi. “Tiele məktəbi”nə əsaslanan bu düşüncə Şərəkatx dinin tarixi formalarından daha çox 

onun özünü tədqiq edirdi. 

1880-ci ildən 1900-cü ilədək qədər dinşünaslıq elmi sürətlə inkişaf etdi. Hollandiya, Paris, Brüssel, 

Louvaində  dinşünaslıq  və  ya  dinlər  tarixi  şöbələrinin  yaradılması,  Parisdə  “Revue  də  l’Histoi-  re  des 

religions” və “Revue des religions” jurnallannm, Louvaində də “Meseon” jurnalının çıxması, 1893-cii il 

11-23 sentyabında Çikaqoda “World’s Parliament of Religions” külliyatının nəşri buna misaldır. 

Parisdə 1900-cü ildə toplanan Dinlər Tarixi konqresi isə dinşünaslıq elmi sahəsində bir dönüş nöqtəsi 

oldu. 

Beləcə, dinşünaslıq elmi bəşəri elmlərin tarixi-mədəni istiqamətində yer aldı. Qeyd etmək lazımdır 

ki, dinşünaslıq həm elmi inkişafı, digər tərəfdən isə siyasi proseslərin müdaxilələri nəticəsində öz yolunu 

müəyyənləşdirirdi. 

Dini fenomen və dinin tarixi formaları. XIX əsrdə dinşünaslıq elminin tədqiqat mövzusu tədricən 

formalaşdı.  Dini  fenomenin  universal  və  spesifik  olması  müəyyənləşdirildi.  Zaman  və  məkan  içində 

yaşanmış fenomenin müxtəlif tarixi təzahürləri fərqləndirilməyə başladı. Beləcə, XX əsrin əvvəlində tarix 

və fenomenologiya dinşünaslığın tədqiqat obyektinə kompleks yanaşmanı formalaşdırdı. 

XIX əsr və XX əsrin əvvəlində alimlər dinşünaslıq elminin tədqiqat obyektinin dini fenomen, din 

tarixi olmaqla iki istiqamətinin olduğunu bildirirdilər. 

Amma  digər  bir  təməl  ünsürə  kifayət  qədər  diqqət  yetirilmirdi.  Bu  din  tarixinin  mərkəzində  və 

fenomenin mənşəyində duran dindar insan (hommo rehgieux) idi. Nathan Söderblom və Rudolf Otto kimi 

alimlər  dinşünaslıq  elminin  bu  tədqiqat  obyektini  də  müəyyənləşdirdilər.  1913-cü  ildə  çap  olunan 

“Hohness” adlı maqaləsində Nathan Söderblom (1866-1931) müqəddəsi (Absolyutu) dinin təməl anlayışı 

və başlıca işarəsi olaraq xarakterizə etdi. 

Rudolfotto  (1869-1937)  1917-ci  ildə  nəşr  etdirdiyi  “Das  Hailege”  kitabında  dini  fenomenin 

təməlində müqəddəsin təcrübəsinin durduğunu bildirirdi. Ottonun dini fenomen üzərində dayanması təqdirə 

layiqdir.  O,  dinlər  tarixinin-dinşünaslığın  mərkəzinə  dini  fenomeni  yerləşdirmişdir.  Eyni  zamanda 

fenomenin  tədqiqinin,  dindar  insan  və  onun  davranışını  tədqiqat  obyektindən  aynla  bilməyəcəyini 

göstərirdi. 

 

Dini fenomen və onun tarixi formalarının tədqiqi 

 

Dinşünaslıq elminin təşəkkülünün əsas mərhələləri və bu elmin obyektini qısaca nəzərdən keçir- dik. 

Ümumiyyətlə,  dinşünaslıq  elminin  tədqiqat  obyektinə  fərqli  yanaşmalar  üç  başlıq  altında  toplamaq 

mümkündür: 

a)  Tarixi  yanaşma:  Müqəddəsin  (Absolyut)  morfologiyasıyla  (mahiyyətiylə)  bağlı  materialların 

(faktların, sənədlərin) tədqiqidir. Tarixi yanaşma dinşünaslıq və ya dinlər elminin ilk təşəbbüsüdür. Tarixi 

yanaşma  tarixçilər,  arxeoloqlar,  şərqşünaslar,  filoloq  və  etnoloqların  topladığı  sənədlərlə,  tapıntılara 

söykənən geniş təcrübəyə. əsaslanır. Tarixi araşdırma insanlığın zaman və məkan içində yaşadığı müxtəlif 

dini təcrübələriylə maraqlanır. Biz bu təcrübələri mətnlər, məbədlər, müqəddəs kitablar, miflər, simvollar 

və  ibadət  edən  insan  vasitəsiylə  öyrənirik.  Dinşünaslıq  mütəxəssisi,  dinlər  tarixçisi  faktlar  xüsusi 

sosiomədəni çərçivələrə görə sıralayır və mövzunun ictimai ölçüsünü nəzərə alır. 

b)         Fenomenoloji yanaşma. Fenomenin dini motivini yaradır. Yəni tiroloyi çərçivəni və dindar 

adamın iştirakını ortaya çıxarır. 

2. Fenomenoloji yanaşma: 

Dinşünaslıq dini fenomeni yalnız insan, insanın söz və davranışın öyrənməklə araşdıra bilər. Di- ni 

fenomenin hər ifadəsi müəyyən bir çərçivədə yaşanmış təcrübədir. Bu səbəbdən xüsusi bir fenomeni ümumi 

bir kökə, spesifikaya bağlamağı hədəfləyən fenomenoloji təhlil önə çıxır. Fenomenoloji anlamanı tarixi 

araşdırmaya  bağlı  analiz  reallaşdırmaqdır.  Tarix  və  fenomenologiya  qarşılıqlı  olaraq  biri-birindən 

asılıdırlar. Şantepie də la Saussayeyə (1848-1920) görə, fenomenologiya bir tərəfdən təməl təzahürlər seçir, 

digər tərəfdən də mənasını anlayır. G. van die Leeuw (1890-1950) də öz (mahiyyət)-təzahür anlayışlarını 

tədqiq edirdi. Durkheym, Sederblom, Otto kimi m. Eliade də müqəddəsi dinşünaslıq elminin təməli sayır 

və müqəddəsin təzahürünü “hierohanie” adlandırır. “Hierophanique” reallıqla əlaqə quran insan isə “homo 

religiosus” adlandırılır. Ehadenin metodunun təşəkkülündə iki təməl ünsürdən söhbət gedir ki, bunlar da 

“müqəddəs” (Absolyut) və “Homo rehgiosus”dur. Müqəddəsin morfologiyasını öyrənən tarixi yanaşmanı 

fenomenoloji yanaşma izləyir. Fenomenologiya öyrəndiyi fenomenləri adlandırmaq və təsnif etməklə işə 

başlayır. Nəticədə tipologiya ortaya çıxır. Ancaq fenomenologiyanın rolu fenomenləri təsnif etmə və ya 

---

tipologiyayla məhdudlaşdırıla bilməz. O, fenomenlərin mənasını həm tarixi şərtləri içində, həm də dindar 

adamın davranışı çərçivsində anlamağa çalışır. Pettazzoniyə görə, fenomenologiya tarixin dini şərhidir. Bu 

yanaşma insanların dini fenomenləri deşifrə etmə təşəbbüsü sayılır. 

3)  Nermenetik  mərhələ:  Fenomenoloyi  yanaşmadan  sonra  dinlər  tarixinin  məna  və  mesajının 

araşdınlmasıdır. Hermenetik (Hermeneutique) Hermenetik şərh elmidir. Dinlər tarixində hermenetik dinin 

morfologiyasını  araşdıran  tarixi  yanaşmaya  və  dini  tipologiya  yaradaraq  insan-müqəddəs 

münasibətlərindəki  təcrübəni  izah  edən  fenomenoloji  yanaşmaya  əlavə  olunur.  Eliade  dinşünasın 

hermenetik sahəsindəki tədqiqat vəzifəsini dəqiq şəkildə tərifini verirdi: “Dinlər tarixinin son hədəfi “homo 

religiosus”un  davranış  və  dünyagörüşünü  anlamaq  və  işıqlandırmaqdır”.  Eliadeyə  görə,  hermenetik 

yanaşmada iki mərhələ vardır. Birincisi, dini fenomenlərin məna və mənəvi məzmunlarını bu fenomenləri 

yaşayanlara göstərməkdir. İkincisi də bu fenomenlərin mesajının mənasının müasir cəmiyyətlərin insanına 

çatdırmaqdır. 

XVII əsrdəki müxtəlif sınaqlardan sonra müqayisəli mifologiya gerçək mövcudiyyətini XVII əsr- də 

göstərdi.  Yazarlar  miflərin  izahı  və  müqəddəs  kitablardakı  hekayələrin  çərçivəsində  yerləşdirilməsiylə 

maraqlandılar. Onlara görə miflər müqəddəs kitabdakı hekayələrinin pozulmuş formasıdır. 

1856-cı ildə da Maks Müller “Essay on Comparative Mythoiogyu”ni çap etdirdi. Hind-Avropa dilləri 

arasında  qohumluğun  kəşfi  müqayisəli ideologiyanın yaranmasına  səbəb  oldu.  XX  əsrin  əvvəlində  dini 

etnologiya sahəsindəki mübahisələr müqayisə metoduna dair əhəmiyyətli müzakirələrə gətirib çıxardı. 

Etnologiya sahəsindəki iki böyük mütəxəssis olan Fritz Graebner (1877-1934) və Wilhelm Schmidt 

(1868-1954)  tarixi-müqayisəli  araşdırmada  yeni  perspektivlər  açdılar.  Onlar  dinlərin  tədqiqində 

qohumluqlarını  görmək,  yaxşı  şərh  edə  bilmək,  dəyişiklikləri  ortaya  çıxarmaq  üçün  müxtəlif 

mədəniyyətləri  yaxınlaşdırmağa  təşəbbüs  göstərdilər.  Pinard  da  la  Baullayc  əsərində  XIX  və  XX  əsrdə 

müqayisəli araşdırmanın geniş sintezini verdi. Onun fikrincə, dinşünaslıq elmi müqayisəli araşdırmadan 

imtina  edə  bilməz.  Ancaq  unutmamaq  lazımdır  ki,  dinlər  tarixi  yaşananlara  əsaslanır  və  onun  tədqiqat 

materialları tarixi konkretlikdə formalaşır. Onu da deyək ki, XX əsrdə müqayisəli metodun yeni variantını 

Georges Dumezil yaradıb. 

XX əsrin ikinci yarısında dinşünaslığı “müasir dinşünaslıq” adlandırdılar və onu klassik dinşünaslığa 

qarşı qoydular. Çünki klassik dinşünaslıq əslində dinlər tarixini öyrənirdi. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək 

olar ki, dinşünaslıq elminin tərkib hissələri olan dinlər tarixi və dinlər fəlsəfəsi əslində bu elmin kökündə, 

əsasında dayanırlar. Ötən əsrlərdə dinşünaslığa aid yazılmış əsərlər əslində dinlər tarixinə aid idi. Bunu 

həmin əsərlərin adlan da təsdiqləyir: “İbtidai mədəniyyət” (E.Taylor), “Dinin yaranması” (E.Lenq), “Dini 

həyatın elementar formaları” (E.Dyurkqeym), “Qədim şəhər” (H.Fyustel de Kulanu), “Mistik təcrübə və 

ibtidai  insanın  simvolları”  (L.Levi-Bryul)  və  s.  Hətta  din  psixologiyası,  din  fəlsəfəsi  sahələrindəki 

tədqiqatlarda  ilk  növbədə  tarixi  materiallara  müraciət  olunurdu.  İbtidai  inamlar  və  rituallar,  arxeoloji 

tapıntılar,  şifrəsi  yenicə  açılmış  əlyazma  və  məbəd  mətnləri,  dünya  xalqlarının  mifologiyası,  folklor 

ənənələləri  klassik  dinşünasları  özünə  cəlb  edirdi.  Onlar  sonrakı  nəsillər  üçün  öz  dövrlərini  öyrənməyi 

kənara qoyub tarixin dərinliklərinə baş vururdular. Təəccüblü deyildir ki, hətta məşhur dinşünaslar belə 

Avropa və Amerikanın dini vəziyyəti barədə az məlumat verirlər, dini proqnozlaşdırma aparılmır. 

Yalnız  XX  əsrin  ikinci  yarısında  müasirliyə  maraq  artır.  “Yeni  dini  hərəkatlar”  (O.  Karer), 

“Kvazidin”  (H.Smart),  “Kriptodin”  (M.Ehada),  “Sekulyarizasiya”  (T.  Parsons)  və  s.  məsələlər  maraq 

doğurmağa  başlayır.  Tədqiqat  obyektlərində  aksentlərin  dəyişməsi,  məhz  tarixi  analizdən  müasirliyin 

tədqiqinə keçid öyrənilən materiallara yeni yanaşma tələb edirdi. Onun nəticəsində din sosiologiyasının 

metodlar ön sıraya çıxdı. Nəticədə Qərb ölkələrində geniş sosioloji tədqiqatlar aparılır. XX əsrin sonunda 

dinşünaslığın inkişafı, dinlərin öyrənilməsində yeni yanaşmaların ortaya çıxması metodoloji problemlərin 

aktuallığını göstərirdi. 

Müasir  dinşünaslığın  əsas  fərqləndirici  cəhəti  dinlərin  öyrənilməsində  metodoloji  yanaşmaları 

plüralizmidir. Müasir dinşünaslar hesab edirlər ki, bu plüralizm dinşünaslığın inkişaf qanunauyğunluğunun 

nəticəsidir. Plüralizm ilk baxışdan rəngarəng görünsə də sayı- hesabı bilinməyən dinlərin öyrənilməsinə 

kompleks yanaşmanın formalaşmasında mühüm rol oynayır. Nəticədə dinşünaslıq elmi bütün zamanlarda 

mövcud  olan  din  təzahürlərini  hərtərəfli  təsvir  edir,  müxtəlif  dinlərin  keçmişini  konkret  formaları  ilə 

təsəvvürə  gətirir.  Fəaliyyət  göstərmiş  və  mövcud  dinlər  haqqında  informasiyanı  gələcək  təhlillər, 

proqnozlar üçün yığır, saxlayır. Dinin mənşəyi və inancları erkən formalar arxeoloji, etnoqrafik, müqayisəli 

dilçilik materiallar və s. əsasında öyrənilir. Tədqiatlar ümumumi dinlərin tarixi, konkret din və icmanın 

tarixi əsasında araşdırılır. 

Yuxanda  qeyd  etdik  ki,  XX  əsrin  ikinci  yarısında  “müasir  dinşünaslıq”  və  “klassik  dinşünaslıq” 

fərqləndirilməyə başlanmışdı. Klassik dinşünaslığın əslində dinlər tarix ilə məşğul olduğu bildirilirdi. Məhz 

---

bu xüsusiyyəti nəzərə alaraq ilk dinşünasların dinlər tarixini öyrənən, tədqiq edən ilk alimlər, araşdırmaçılar 

olduğunu söyləmək mümkündür. 

Dinşünaslıq elminin formalaşması dövrü ciddi müzakirələrlə müşayiət olunub. Xristian teologiyası-

din  haqqında  elmin  münasibətlərinə  müxtəlif  baxışlar  mövcud  olmuşdur.  Bir  tərəf  din  haqqında  elmin 

xristian  teologiyasına,  digərləri  isə  əksinə,  tabe  olmasını  məqsədəuyğun  sayırdılar.  Amma  kəskin 

müzakirələr nəticəsində ortaq nöqtə tapılmışdır. 

Dinşünaslıq haqqında elm və xristian, islam və s. dinləri haqqında elm hərəsi öz yolu ilə gedir. Amma 

bir-birinə  qarşılıqlı  təsir  göstərirlər.  Teoloqlar  üçün  din  elminin  öyrənilməsi  mühüm  əhəmiyyət  daşıyır. 

Maks Millerin məşhur sözləri də dinə aiddir: “Kim birini bilir, o heç birini bilmir”. Ola bilsin ki, bu fikir 

bir qədər dəqiqləşdirilsin. Xristian, islam, yəhudi və s. dinlərin ideyasının ən yaxşı o şəxs başa düşə bilər 

ki, həmin şəxs başqa dinləri yaxşı bilir və başa düşür. 

Yekunda  bir  daha  qeyd  etmək  istəyirik  ki,  dinşünaslıq  insanlara  dini-tarixi  tədqiqatların  əsas 

problemini (insanın daim öz Allahını axtarması prosesinin öyrənilməsini) başa salır. 

 

Yazı Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinə Dövlət Dəstəyi 

Fondunun  maliyyə  dəstəyi  “Dini  və  milli  tolerantlıq,  millətlərarası  dialoqun  və  inteqrasiya  prosesinin 

inkişaf  etdirilməsi” layihəsi çərçivəsində təqdim edilir.