Xalqaro tashkilotlarning asosiy funksiyalari

3. Xalqaro tashkilotlarga a’zolik hamda xalqaro tashkilotlarning organlari va hujjatlari.

Ko’pincha hukumatlararo tashkilotlar deb atalishiga qaramay, xalqaro tashkilotlarga faqat suveren davlatlargina a’zo bo’lishi mumkin. Davlatning muayyan qismi xalqaro tashkilot a’zosi bo’la olmaydi. Barcha a’zolar teng huquqlilik asosida tashkilot ishida ishtirok etadi va uning faoliyati uchun mas’ul hisoblanadi.

Bir talay xalqaro tashkilotlar ta’sis hujjatlarida to’liq a’zolikdan tashqari assotsiatsiyalangan a’zolik ham ko’zda tutilgan. Davlatni xalqaro tashkilotning assotsiatsiyalangan a’zosi sifatida qabul qilish odatda tashkilot bilan mazkur davlat o’rtasidagi shart­noma asosida amalga oshiriladi.
Assotsiatsiyalangan a’zoning maqomi va huquqlari xalqaro tashkilotning ta’sis hujjatlarida belgilab qo’yiladi. Ba’zan assotsiatsiyalangan a’zo xalqaro tashkilot faoliyatining ayrim sohalaridagina ishtirok etadi; ba’zan uning xalqaro tashkilotning yuqori organlariga ovoz berish va ijro organlariga saylanish borasidagi huquqlari cheklangan bo’ladi. Ayrim hollarda, masalan, Yevropa Kengashida assotsiatsiyalangan a’zolik to’liq a’zolikka qabul qilishdan oldingi bosqich sanaladi.
Xalqaro tashkilotga a’zo bo’lmagan davlatlar yoki tashkilot organi tarkibiga kirmagan a’zo davlatlarga kuzatuvchi maqomi beriladi. Shveysariya BMT Bosh Assambleyasining ko’pgina sessiyalarida kuzatuvchi sifatida ishtirok etgan. BMTning aksariyat a’zolari Xavfsizlik Kengashi majlislariga o’z kuzatuvchilarini yuboradi. BMTda kuzatuvchilik maqomi qator milliy ozodlik harakatlariga ham berilgan.
Ko’pincha ixtisoslashgan muassasalar va mintaqaviy tashkilotlar ham BMT organlariga o’z kuzatuvchilarini yuborishini kuzatish mumkin. MDH organlarida kuzatuvchilik tizimi keng rivojlangan. Kuzatuvchi maqomiga ega davlatlar asosiy majlislarda hozir bo’lish va hujjatlar olish huquqidan foydalanadi.
Maslahatchilik maqomi kuzatuvchi maqomiga yaqin bo’lib, u ayrim, ko’pincha universal tashkilotlarga, nohukumat tashkilotlarga, ya’ni turli mamlakatlarning jismoniy yoki yuridik shaxslari tuzadigan va qabul qiluvchi davlatda milliy huquq bo’yicha yuridik shaxs sifatida ro’yxatga olinadigan tashkilotlarga beriladi. Bunday tajriba BMT Iqtisodiy va ijtimoiy kengashi (EKOSOS), shuningdek YUNESKO faoliyatiga ko’proq xosdir.
Aksariyat xalqaro tashkilotlar ustavlarida ko’zda tutilganidek, tashkilotdan chiqish natijasida unga a’zolik to’xtatilishi mumkin. 1949 va 1953 yillar oralig’ida Sharqiy Yevropadagi bir qator mamlakatlarning Jahon sog’liqni saqlash tashkilotidan va YUNESKOdan chiqib ketishi kuzatildi. Ko’pchilik g’arb davlatlari bunday qadamni g’ayriqonuniy deb baholaydi. Keyinchalik esa AQSH va Buyuk Britaniya YUNESKOga a’zoligini bir tomonlama tartibda to’xtatdi. Sharqiy Yevropa mamlakatlarining Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti va YUNESKOga a’zolikni davom ettirish haqidagi qaroridan so’ng ushbu davlatlarga nisbatan xalqaro tashkilotga qabul qilish protsedurasi qo’llanilmay, balki ularning a’zoligi qayta tiklandi.
Ko’pchilik xalqaro tashkilotlar ustavlarida a’zolik safidan chiqarish imkoniyatlari ko’zda tutilgan bo’ladi. Aks holda, a’zolikdan chiqarishga yo’l qo’yilmaydi. Bunday hollarda ustav shartlarini buzayotgan davlatning xalqaro tashkilot ishida ishtirok etishiga ijozat bermaslik mumkin, xususan, mazkur davlat vakillari vakolatlarini tan olishdan voz kechish uning a’zoligini to’xtatib qo’yish bilan teng sanaladi.
O’z vazifasini ado etish uchun xalqaro tashkilotlar tegishli mexanizmga ega bo’ladi. Uning asosi xalqaro tashkilot organlaridir. Bir xalqaro tashkilot organlarining tarkibi, zimmasidagi vazifalar nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda, boshqa tashkilotnikiga nisbatan jiddiy farq qiladi. Bu borada bir nechta asosiy turlarini ajratib ko’rsatish mumkin.
Universal (umumjahon miqyosidagi) yoxud aralash, murakkab, ser­qirra tashkilotlar uchun quyidagi ikki turga mansub organlar xosdir:
birinchisi - vakillik;
ikkinchisi - funksional.
Xalqaro tashkilotning oliy organi barcha a’zo davlatlar vakillarining yalpi majlisidir. U Assambleya, konferensiya, kongress va shu kabi turlicha nomlanishi mumkin. Ushbu organlar asosiy masalalar yuzasidan qaror qabul qilish bo’yicha mas’uldir. Ular muntazam ravishda - har yili (BMT Bosh Assambleyasi), ikki yilda bir (YUNESKO) va hatto besh yilda bir marta (Xalqaro elektr aloqasi ittifoqi) yig`ilishib turadi.
Plenar organ rezolyutsiyalarini tayyorlash uchun oliy organ sessiyasi mobaynida ishlaydigan umumiy tarkibdagi komissiyalar va qo’mitalar tuziladi.
Plenar organ cheklangan tarkibdagi organlarni tashkil etadiki, ular qatoriga: asosiy ijro organi va tashkilot faoliyatining asosiy yo’nalishlari bo’yicha organlar kiradi.
Cheklangan tarkibdagi organlarni tashkil etishda muayyan mezonlar, avvalo, asosiy mintaqalar va davlatlar guruhi vakilliklari hisobga olinadi. Bundan boshqa mezonlar ham mavjud. Xalqaro mehnat tashkiloti (MOT) ning rahbarlik organida 10 ta joyni muhim sanoat mamlakatlari egallagan. Fuqarolik aviatsiyasi xalqaro tashkiloti (IKAO) Kengashida fuqaro aviatsiyasiga navigatsiya xizmati ko’rsatishda ulkan hissa qo’shayotgan davlatlarning alohida vakilligi ta’minlanadi.
Ikki tomonlama xalqaro tashkilotlar, masalan, qo’shma komissiyalar yoki cheklangan maqsadli tashkilotlarda odatda bunday murakkab tizim mavjud emas. Davlatlar ularda ko’pincha tashkilotning barcha vazifalarini bajaradigan o’z mansabdor shaxslari orqali vakillik qiladi.
Ko’p tomonlama tashkilotlar organlarining katta qismi vakillikka asoslanadi, ya’ni ular tarkibiga davlatlar yo’llagan shaxslarkiritiladi. Faqatgina ijro faoliyati bilan mashg’ul ayrim organlarda yollanma xodimlar ishlaydi.
Ba’zi bir xalqaro tashkilotlar tarkibida sudlov organlari ham mavjud bo’ladi. Odatda bu organlar shaxsiy sifati asosida saylanadigan va mustaqil ravishda faoliyat yurituvchi shaxslardan iborat bo’lib, ular na xalqaro tashkilot va na o’z hukumatlari oldida hisobdor emas. Ammo istisnoli hollar ham uchraydi. Masalan, MDH Iqtisodiy sudi tarkibini tom ma’noda a’zo davlatlar tayinlaydi va ular o’z hukumatlari qaroriga muvofiq, vazifasidan ozod etilishi mumkin.
Sudlov organlarining faoliyati odatda xalqaro tashkilot a’zolari o’rtasida shu tashkilot qabul qilgan huquq normalarining buzilishi tufayli yuzaga kelgan nizoli masalalarni hal etishdan iborat bo’ladi.
Universal xalqaro tashkilotlar tarkibida, shuningdek ma’muriy tribunallar, ya’ni kadrlar masalalari bo’yicha sudlar ham mavjuddir.
Mintaqaviy integratsion birlashmalarning sudlari, misol uchun, Yevropa Ittifoqi tarkibiga kiruvchi Yevropa sudi yoki And umumiy bozori sudi alohida mavqyega egadir. Bunday sudlar nafaqat davlatlar, balki birlashma organlari qabul qilgan qarorlarning huquqiy jihatdan to’g’riligini ko’rib chiqadi.
Mintaqaviy integratsion birlashmalar tarkibiga bir qator hollarda parlament organlari ham kiradi. Ko’pincha ular a’zo davlatlar parlamentlarining vakillaridan iborat bo’lib, milliy qonunlarni o’zaro yaqinlashtirish va uyg’unlashtirish vazifasini bajaradi. Yevropa Parlamentini (Yevropa Ittifoqi organlaridan biri) bevosita a’zo davlatlar aholisi saylaydi va plenar hamda ijro organlari alohida muhim qarorlar qabul qilishi chog’ida maslahatchilik vazifasini bajaradi.
Barcha xalqaro tashkilotlar xizmat ko’rsatish bilan bog’liq ishlarni bajaradigan kotibiyatga egadir. Unga oliy organ muayyan muddatga saylab qo’yadigan bosh ma’muriy shaxs (Bosh kotib yoki Bosh direktor) rahbarlik qiladi.
Xalqaro tashkilotning a’zo davlatlar, shuningdek tashqi dunyo bilan munosabatlarda tashkilot nomidan vakillik qiluvchi mansabdor shaxslari aksariyat hollarda tegishli ko’lamlari tashkilot ichki huquqi va a’zo davlatlar o’rtasida tuzilgan bitimlarda belgilab qo’yiladigan diplomatik immunitet va imtiyozlarga ega bo’ladi.
Ba’zi o’rinlarda xolislikni ta’minlash maqsadida a’zolari davlatlar emas, balki shaxsiy sifati bo’yicha saylanadigan mutaxasislardan iborat bo’lgan organlar ham tuziladi. Bunday organlar sirasiga asosan sudlov organlari kiradi. BMT Xalqaro huquq komissiyasi ham shunday tartib bo’yicha tuziladi.
Xalqaro tashkilotni o’z a’zolari moliyaviy jihatdan ta’minlaydi. Ko’pchilik moliya tashkilotlari byudjetini o’z daromadlari hisobidan shakllantiradi.

Xalqaro tashkilotlarning organlari qabul qiladigan hujjatlarning mazmuni hamda ularni qabul qilish tartibi har bir tashkilotning ichki huquqi bilan tartibga solinadi. Umuman olganda, mazkur hujjatlar ikki toifaga bo’linadi:

birinchidan, organning o’z ishlarini tashkil qilishga taalluqli qarorlari. Bunday qarorlar odatda ko’pchilik ovoz bilan qabul qilinadi va majburiy hisoblanadi;
ikkinchidan, tom ma’noda tashkilot maqsad va vazifalarini ro’yobga chiqarish uchun qabul qilinadigan qarorlar. Keyingi o’n yillikda konsensus usuli keng tarqalgan, unga ko’ra, qarshi e’tirozlarga uchramagan qaror qabul qilingan sanaladi. Bunday qarorlar rezolyutsiya, deklaratsiya, rekomendatsiya kabi turlicha nomlanadi. Umumiy qoidaga ko’ra, ular yuridik majburiy hisoblanmaydi va xalqaro huquq manbai bo’lib xizmat qilmaydi. Bunday qarorlar faqat axloqiy-siyosiy kuchgagina ega bo’ladi. Shu bilan birga, ularning davlatlararo munosabatlarga va xalqaro huquqqa ta’sir ko’rsatish kuchini kam deb ham baholamaslik kerak. Zero, har qanday davlatning xalqaro tashkilot qaroriga qarshi chiqishi qiyin muammodir.


XULOSA

Kurs ishini yozish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi:

-Bugungi kunda dunyoda tinchlik va xavfsizlikni taminlash eng dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi, shu borada avvalo xalqaro tashkilotlarning o’rni va ahamiyati kattadir. Mamlakatimizda olib borilayotgan barcha ijtimoiy islohotlarning nеgizida asosiy bosh g’oya qilib yurt tinchligi va xalq farovonligi maqsad qilib olingan ekan, shubhasiz xalqaro maydondagi tajribalarni o’rganish va tеgishli xulosalar chiqarish orqali bu maqsadlarga osonroq va jadallik bilan erishish mumkin.
- Xalqaro tashkilotlarni davlatlar muayyan umumiy maqsadga erishish uchun tuzadi va u ana shu umumiy manfaatni ro’yobga chiqarishda ishtirokchi davlatlarning qo’shma organi bo’lib xizmat qiladi. Shu bois, xalqaro tashkilotning vazifasi har bir a’zo davlat manfaatlarining o’zaro uyg’un jihatlarini aniqlash, shu asosda tegishli vazifalarni, shuningdek ularni hal etishning uslub va vositalarini belgilab olishda umumiy pozitsiyani, umumiy xohish-irodani ishlab chiqishdan iborat bo’ladi. Bunda o’ziga xoslik xalqaro tashkilot a’zolarining suveren davlatlar ekani bilan belgilanadi. Xalqaro tashkilotning tegishli vazifalari va ularni amalga oshirish mexanizmining o’ziga xosligi ham shundan kelib chiqadi.
Xalqaro tashkilot faoliyatining asosiy bosqichlari muhokama etish, qarorlar qabul qilish va ular ijrosining nazorati bilan shug’ullanishdan iboratdir. Shundan kelib chiqib, xalqaro tashkilotlar funksiyalarini quyidagi uchta muhim turga ajratish mumkin:

1) tartibga solish;

2) nazorat etish;
3) operativ.
Xalqaro tashkilotning tartibga solish funksiyasi bugungi kunda o’ta muhim ahamiyatga egadir. U a’zo davlatlarning maqsadlari, prinsiplari, o’zini tutish tartib-qoidalarini belgilovchi qarorlar qabul qilishni ko’zda tutadi. Qarorlar xalqaro tashkilotning ichki huquqiga muvofiq ravishda qabul qilinadi.
-Xalqaro tashkilotlarning organlari qabul qiladigan hujjatlarning mazmuni hamda ularni qabul qilish tartibi har bir tashkilotning ichki huquqi bilan tartibga solinadi. Umuman olganda, mazkur hujjatlar ikki toifaga bo’linadi:
birinchidan, organning o’z ishlarini tashkil qilishga taalluqli qarorlari. Bunday qarorlar odatda ko’pchilik ovoz bilan qabul qilinadi va majburiy hisoblanadi;
ikkinchidan, tom ma’noda tashkilot maqsad va vazifalarini ro’yobga chiqarish uchun qabul qilinadigan qarorlar. Keyingi o’n yillikda konsensus usuli keng tarqalgan, unga ko’ra, qarshi e’tirozlarga uchramagan qaror qabul qilingan sanaladi. Bunday qarorlar rezolyutsiya, deklaratsiya, rekomendatsiya kabi turlicha nomlanadi. Umumiy qoidaga ko’ra, ular yuridik majburiy hisoblanmaydi va xalqaro huquq manbai bo’lib xizmat qilmaydi.
- BMT hozirgi zamon dunyosining ajralmas bo’lagi bo’lib, jahonda mavjud tartibotning shakllanishida muhim o’rin tutgan. BMT quyidagi prinsiplar asosida faoliyat yuritishni o’z zimmasiga olgan:
1. Suveren tenglik;
2. BMT Ustavi bo’yicha majburiyatlarni sidqidildan bajarish;
3. Xalqaro nizolarni tinch yo’l bilan hal etish chog’ida xalqaro tinchlik, xavfsizlik va adolatni tahdid ostiga qo’ymaslik;
4. O’ar qanday davlatning hududiy daxlsizligiga yoki siyosiy mustaqilligiga qarshi va shuningdek BMT maqsadlariga xilof bo’lgan boshqa vaziyatlarda ham, xalqaro munosabatlarda kuch bilan yoxud uni qo’llash bilan tahdid etishdan voz kechish;
5. BMT o’z ustaviga muvofiq qo’llaydigan barcha sa’y-harakatlarida har tomonlama yordam ko’rsatish hamda u ogohlantiruvchi yoxud majburlovchi mazmundagi choralar qo’llayotgan har qanday davlatga yordam ko’rsatishdan tiyilib turish;
6. BMT a’zosi bo’lmagan davlatlar ham uning prinsiplariga muvofiq ravishda harakat qilishini ta’minlash, chunki bu xalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlab turish uchun qo’l kelishi mumkin;
7. BMTning aslida davlatlar ichki vakolatlariga mansub bo’lgan ishlariga aralashmasligi.