Xii XV əsrləRDƏ azərbaycanin məNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİ
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
81 bundan xilas olmaq məqsədilə özünü danlayıb hesab çəksin. La- kin bunu ifrata varmaqla həyata keçirmək olmazdı. Digər sufi tə- riqəti qələndərilər isə dini ayinlərə etinasız yanaşır, namaz qılmır, oruc tutmur, rəsmi adətlərə əməl etmirdilər. İkinci mərhələ (IX-XII yüzilliklər) təsəvvüf mərhələsi ad- lanır. Bu mərhələdə Bəyazid Bistami, Cüneyd Bağdadi, Qəzzali, İbn Ərəbi və s. kimi sufi intelektual nəhəngləri bu cərəyanı sitemləşdirərək, onun nəzəri əsaslarını, davranış və ibadət qayda- larını, eləcə də mühüm prinsiplərini işləyib hazırladılar. Əslində bu dövr həm də sufiliyin doktirinasını hazırlayan, sufiliyi bidətçi elan edən fəqihlərin tutarlı cavablarını verən sufilik elminin (ilm- ət təsəvvüf) yaranması ilə xarekterizə olunmalıdır. Cüneyd Bağ- dadi bildirirdi ki, təsəvvüfü fərqləndirən mühüm cəhətlər var və bunlar səkkizdir: «Təsəvvüf 8 xüsusiyyət üzərində qurulub: səxa- vət, riza (razılıq), səbr, işarə, ğürbət (qəriblik), yun paltar geyin- mək, səyahət və fəqr (kasıblıq). Təsəvvüf həmin sifətlərdə 8 peyğəmbərə tabe olmaq deməkdir: səxavətdə İbrahimə, rizada İshaqa, səbrdə Eyyuba, işarədə Zəkəriyyaya, qəriblikdə Yəhyaya, yun paltar geyinməkdə Musaya, səyahətdə İsaya və fəqrdə Mə- həmmədə (s)» (40). Əl-Qəzali isə Təsəvvüfi belə qiymət- ləndirirdi: „Təsəvvüf qəlbini yalnız Allaha bağışlamaq və Allahdan kənarda olanlarla əlaqəni kəsməkdir.“ (41, 32) Təsəvvüflə bağlı yeni yaranmış sufi məktəblərində başlıca diqqət zahidin daxili həyatının müşahidə edilməsinə, onun niyyət və əməllərinin „səmimilik“ (sidq) dərəcəsinin müəyyən edilməsi- nə mənəvi kamilliyə və cismani təmizliyə aparan yolda onu göz- ləyən təhlükə və sapqınlıqların təsvir edilməsinə yetirilirdi (5, 117). Bu dövrdə (IX- XII yüzilliklər) Azərbaycanda Əbdülfərəc Təbrizi, Əli İbn Əbüləziz Bərdeyi, Baba Kuxi Bakuvi, Əbdül Vahab ibn Məhəmməd Ərdəbili kimi sufiliyin görkəmli nüma- yəndələri yetişmişddir. Üçüncü mərhələnin tədqiqatçılar şərti olaraq XII əsrin ortala- rından başlandığını bildirirlər. Bu mərhələ təriqət (təriqə, türüq, yol) adlanır. Yeni yaranmış sufi təriqətləri və qardaşlıq təşki- latları müəyyən ideya və təşkilatı struktura malik, bir az da 82 Avropa monastr ənənələrini xatrladan birliklər idilər. Bu mərhələnin xarakterik cəhətlərindən biri də odur ki, sufi intellektualları, təsəvvüf alimləri sufiliyin qayda və metodlarını yenidən işləyib hazırlayaraq öz adları ilə tanınan təriqətləri və qardaşlıq təşkilatlarını qurdular. „Təriqət təsisatının yaranması ilə sufiliyin təsiri daha da gücləndi. Təriqətlər gerçək siyasi qüvvəyə çevrildilər, ona görə də dünyəvi hakimlər hər vəchlə bu təriqətlərin rəhbərlərinin yardımına arxalanmağa, onları öz tərəflərinə çəkməyə cəhd edirdilər. Bu məqsədlə onlar şeyxlərə müxtəlif imtiyazlar, torpaq sahələri və mülklər verir, bəzən də onların fəaliyyətinə birbaşa yardım göstərirdilər. Bəzi görkəmli sufi rəhbərləri siyasi həyatda fəal iştirak edir, sülh şəraitində diplomat kimi, müharibə şəraitində isə döyüşən tərəflə danışıqlar aparmaq üçün elçi sifətilə çıxış edirdilər“ (5, 129). Məs., Azərbaycandan olan Sührəverdiyə təriqətinin yaradıcılarından olan Ömər əs-Sührəverdi xəlifə ən- Nasrin ruhani tərbiyyəçisi və məsləhətçisi olmuşdur. Çoxlu sayda tərqətlərin meydana gəlməsinin başlıca səbəb- lərindən biri sufilər arasında islamın əsasları və şərhı ilə bağlı müxtəlif xarakterli yozumlarlın və izahların meydana gəlməsi ilə bağlı idi. Gerçəkliyə dair nə qədər fərqli izahlar meydana gəlir- disə, bilgi sahibinin qabiliyyətinə əsasən o qədər də təriqətlər meydana gəlməkdə idi. Sufi təriqətlərin meydana gəlməsinin di- gər səbəblərindən biri də insanların öz təbiətindəki fərqliliklərdən qaynaqlandığını söyləmək mümkündür. Belə ki, eyni siyasi, iqti- sadi və mədəni ortamda yaşayan insanlar müxtəlif düşüncə, xa- rakter və xasiyyətlərə malik olub, dinin əsaslarını da eyni dərə- cədə qavraya bilməzdilər və ona görə də onlar dinin əsaslarına müxtəlif prizmalardan yanaşırdılar. Digər tərəfdən, müxtəlif coğ- rafi məkan və islamı qəbul edən xalqların ənənələrində, mifolo- giyasında, həyata baxışlar sistemində, mentalitetində də fərqlilik müxtəlif təriqətlərin yaranmasında həlledici rol oynamışdı. Məzhəb və təriqətlərə bölünmənin bir səbəbini də müsəlman məzhəb və təriqətlərinə aid ədəbiyyat ənənəsi Məhəmməd peyğəmbərə aid bir hədislə bağlayırdı. Həmin hədisdə deyilirdi 83 ki, yəhudilər 71 firqəyə, xristianlar 72 firqəyə bölünmüşlər, onun müsəlman hümməti isə 73 firqəyə bölünəcəkdir ki, onlardan da yalnız biri - „sünnə və həmrəylik əhli“ (əhl əs – sünnə və - l – cəmaə) nicat tapacaq (naciyə), qalanları həlak olacaq (həlka) (42,27). Əslində „İslamın banisinin „qabaqcadan verdiyi bu xə- bər“ müsəlman ilahiyyatçıları üçün müsəlman ümməti daxilində parçalanmanın labüdlüyünə dəlalət edən başlıca və müəyyənedici əsasi idi və bu parçalanmaya haqq qazandlrmaq üçün onlara imkan verirdi“ (5, 80). Hər bir təriqətə qəbul ciddi araşdırmalara və qaydalara əsas- lanırdı. Görkəmli Türk araşdırıcı Orxan Hincəroğlu özünün „Fəlsəfi düşüncələr“ əsərində bir çox təriqətlərə qəbul qaydaların da aşağıdakı dərəcələrin olduğunu bildirir. İlk dərəcə incələmə dərəcəsidir (təsəvvüf dilində buna tafar- rus deyilir). Onlara qoşulacaq adamı uzun zaman yoxlayarlar. Özündən razılarla, inadcıllarla vaxt keçirməzdilər. Təsəvvüf dilində belə bir deyim vardır: İçində işıq olan evdə danışa bilmərik, şoran torpağa toxum səpilməz... Bu sözlərin mənası budur: Fəlsəfəmizi anlamayan özünü bəyənmiş axmaqları, inadcıl axmaqları içimizə alıb bizi boş yerə məşğul etməyin. Araşdırma müddəti ortalama bir il sürər. İkinci dərəcə alışdırma dərcəsidir (təsəvvüf dilində buna tanis deyilir). Bu dərəcədə, durumu hərtərəfli öyrənilmiş kişinin dost- luğu əldə edilməyə çalışılır. Bu dostluğu gündən-günə möhkəm- ləndirmək üçün hər vasitəyə baş vurulur. Üçüncü dərəcə şübhələndirmə dərəcəsidir (təsəvvüf dilində buna taşkik deyilir). Qabaqcadan hazırladıqları suallarla qəbul etmək istədikləri adamı yaxşıca yoxlayırlar. Bu suallarla həmin şəxsin bilərəkdən şübhələrini artırır, ya da oyandırırlar. Suallar təxminən bu cür olurdu: Cənnətin qapısı niyə səkkiz dənə olub cəhənnəminki, yeddidir? .. İnsanı qulağı ikidir nəyə görə dili birdir?.. və s. Dördüncü dərəcə gözləmə dərəcəsidir (təsəvvüf dilində buna talik deyilir). Verilən suallara marağı oyandırılan adam sualların cavablarını öyrənmək istəyir. Bu sualların cavablarını öyrənə Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|