Xii XV əsrləRDƏ azərbaycanin məNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİ
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
87 səhv etmədi. Lənət olsun əhdini pozana!.. deyərək acı duzu şirin suya qatır və talibə içirdir. Su qabı əldən ələ keçərək mərasimdə iştirak edən bütün ərənlər tərəfindən bir qurtum içilir. Sonunda mürşid də bu sudan bir qurtum içərək, Əssalam ey hazırun! deyə qışqıraraq, indi bu kişi təslim oldu və ərənlər yoluna niyyət etdi, hüzurunuzda suya və duza and verdi ki, bu yoda üz döndərməyəcək (23). Bu mərasim prosedurdan sonra kişi mürid sifəti ilə təriqətə qəbul olunaraq, əziyyətli müridlik yolunu keçməlidir. Bəhs etdiyimiz dövrdə yaşayıb-yaratmış Azərbaycanın şair və mütəfəkkirləri öz əsərlərində təriqət məsələlərinə toxunmuş, müxtəlif fikirlər söyləmişlər. Nəsimi özünün „Gördün ki, bəhri məani nə qəsdi-can eylər“ rədifli qəzəlində təriqət yolunun haqq yolu olduğundan bəhs edərək yazırdı: Təriqət ər dilər isən həqiqətə başla, Həqqə könül vericək eşq ona nişan eylər (43, 204). Nizami Gəncəvi sufi təriqət əhlinin ezoterikliyinə işarə edərək yazırdı: Batinlərini tərbiyələndirən şimşək sürətli təriqət əhli Gördüklərindən yan keçərlər Ərşin yanına qədər başları ucalanlar Topu öz daxillərindəki meydanda udurlar (44, 173). Sufilik yekcins, vahid təlim olmadığı üçün onun vahid pred- metindən və dərk etmə üsullarından da danışmaq olmur, ona görə də sufiliyi öyrənərkən tədqiqatçılar onları iki qola ayırırlar - mötədillərə və ifratçılara. Mötədil sufiliyin yaradıcısı, əsasən Cuneydi və onun ardıcıl- ları olub, şəriət - təriqət - həqiqət təlimini yaratdılar (bəzi sufilər insanın mənəvi cəhətdən saflaşaraq, kamilləşərək (əl-insan əl- kamil) Allaha qovuşmasının dörd mərhələdən - şəriət - təriqət - mərifət - həqiqətdən ibarət olduğunu bildirirlər). Onlar ifrat, nəza- 88 rətsiz „vəcdə“ gəlmənin müsəlmançılığa ziyan vuracağını söylə- yir və buna qarşı çıxırdılar. Mötədillər Quran və sünnəyə sadiq qalıb səssiz zikr və sakit ibadət etməyi düzgün sayırdılar. İfrat sufiliyi isə əsasən Bistami, Həllac və s. təmsil edərək de- yirdilər ki, vəcd halı ilə dini ənənədən və əxlaq qaydalarından kə- nara çıxmaq olar. Onlar baş yellətmək, zikrin təlqin olunması, musiqidən istifadə olunması, zikr deyərkən vəcdə gəlmə, şeir, rəqs, bədən hərəkətləri və s. kimi vəcd formalarından geniş isti- fadə edirdilər. Sufiliyin başlıca ideyalarından biri Vəhdət-əl vücud (Varlığın vəhdəti) ideyası idi. Vəhdət-əl vücud təlimi - mistik istək yolu ilə Allahı Yaradan və yaradılmışların vəhdəti kimi dərk etməkdir. Onun banisi Ibn əl Ərəbidir (1165-1240). O, sufizmin ontoloji əsasını təşkil edən bu təlimi sistemləşdirərək və nəzəri sufizmin fəlsəfi əsasını yaradaraq tamamilə yeni bir konsepsiya ortaya qoydu. Ona görə, dünyanın mövcudluğu öz zatındakı əzəli im- kanları maddi kainatın əşya və hadisələrində gerçəkləşdirən ülvü və özlüyündə mövcud Mütləq Olanın Öz-özünü əyan etməsi nəti- cəsindən başqa bir şey deyildir (5, 137). Bu təlimi dəstəkləyənlə- rə görə, Allah özünü aləmdə göstərmək istəyir, dünyanı da bu is- tək əsasinda yaradib. Digər yaradılanlardan fərqli olaraq insan Allahın atributlarını daha yığcam və bütöv şəkildə əks etdirir. Ka- mil insan (əl-insan əl-kamil) İlahinin surətidir. İbn əl Ərəbi gü- man edirdi ki, varlıq daimi dəyişkənlik vəziyyətindədir, hər bir anda Allah yeni səkilə düşür və əvvəlkindən fərqlənir. İnsanların Allah haqqında mühakimə və təsəvvürlərinin müxtəlifliyi də bur- dan irəli gəlir. İnsanların Allahı təzahür etdirmə dərəcəsi onlara İlahidən verilir. Əql vasitəsilə Allahı dərk edən hər bir insan İla- hinin təzahürünün konkret bir formasına bağlanır və başqalarını qəbul etmir. Yalnız arif şəxslər Allahı bütün təzahür formalarında qəlbi ilə dərk edir və Onun haqqında bütün mühakimələri qəbul edir (39, 144). Başqa sözlə, İbn Ərəbi Allahı dərk etməkdə ağlın yetərli olmadığını, bu yolda kəşfin, təcrübənin, vəcdin, eşqin bö- yük rol oynadığını bildirirdi. Bununlada o, Rəbiyə Ədəviyə, Bə- yazid Bistami, Həllac Mansurla başlanan irrassional dərk yolunu 89 daha da dəqiqləşdirdi (45, 57). İbn Ərəbiyə görə haqqı haqda, haqq gözü ilə görənlər haqqı bilənlərdir. Haqqı haqdan və haqq gözü ilə görməyib nəfsinin gözü ilə axirətdə görməyi arzulayanlar cahildir. Sufilərə görə bir ilahi nur parçası olan insan qopub gəl- diyi bütövə dönməyə can atır. Ancaq bədənlə nəfs insanı ilahi nu- runa qovuşmağa qoymayan əsas element kimi ortaya çıxır. İlahi nur Tanrı gözəlliyini bədəndə əks elətdirir. İrfan əhli bu gözəlliyi görüb duyur. İnsanı bilmək, onun ilahi gözəlliyini görmək Mütləq Varlığı bilməklə adekvatlaşır. Tanrı gözəlliyini özündə əks etdi- rən insanın bədəni maddi varlıq olduğu üçün maddi nemətlərə doğru can atır. Nəfs bu canatımın önündə durur, çünki nəfsin də mənbəyi maddidir. Nəfs insanı dünyanı sevməyə, ona bağlanma- ğa sövq edir. Sufi təliminin əsasını məhz nəfslə mübarizə təşkil edir, bu mübarizə cihadı Əkbər adlandırılıb, bütün vəhdəti-vücu- dun fəlsəfi sistemini təşkil edir. Şəriət bu mübarizənin rasional yolunu - yəni ibadət, oruc, namaz qılmaq, həcc ziyarətinə getmək və s. görür. Allahdan başqa heç bir vücud tanımayan sufilər isə hər şeyin Mütləq Varlığa münasibətdə əzəli və əbədi yoxluğunu yalnız irrasional yolla (hal, təcrübə, kəşf, eşq) dərk etməyə ça- lışırlar. Kamil insan irrasional yolla gedəndir (45, 64). Vəhdət-əl vücud təlimi mahiyyəti etibarilə bir panteist təlimi olub, Allahla təbiəti eyniləşdirirdi. “Onlar hər nəsnədə ruh gör- dükləri üçün hər şeyə hörmət edirdilər. Ona görə də düracaqları yeri öpürdülər, namazdan sonrada həmin yeri öpürdlər, yəni ayaq basdıqları yeri incitdikləri üçün üzr istəyirdilər. Yemək yeyəndə qaşığı, çəngəli də beləçə öpürdülər» (20, 76). Sufi inaclarına görə, insan Allaha qovuşmaq üçün Vəhdət-əl vücud məqamına yüksəlmək üçün bir neçə məqamdan, kamilləş- mə mərhələsindən təkmilləşə - təkmilləşə keçməlidir. Bu barədə Zümrüd Quluzadə yazır: “Sufi mərifət yolu ilə dinə zidd çıxma- dan sirr elan edilmiş Yaradan və yaradılışın mahiyyətini anlama məqamına yaxınlaşır. Bu mürəkkəb yol nəfsi əmmarədən (pis nəfslərdən); şər, kibr, zülm, riya, tamahkarlıq, qarınqululuq, zina və sair bu kimi keyfiyyətlərdən tövbəni nəzərdə tutur. Bir sıra cə- rəyanlarda əxlaqi-mənəvi kamilləşmə intellekt (zəka) kamilliyi ilə Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|