Xii XV əsrləRDƏ azərbaycanin məNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİ
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
112 Adəmin gilini 40 gün ərzində yoğurdum». Buna görə də klassik ədəbiyyatda Adəmi çox zaman 40 günün məhsulu kimi təsvir etmişlər. Həmçinin, Həzrət Məhəmməd peyğəmbərə (s) aid edi- lən bu hədis də sufilər tərəfindən çillə üçün əsas götürülmüşdür: «Hər kim 40 gün Allaha ixlaslı olsa, hikmət çeşmələri qəlbindən dilinə süzülər» (59). Çillə (çilə) sözü bu gün də azərbaycanlıların leksikonunda geniş işlənir. Bu sözlə bağlı bir sıra deyimlər də mövcuddur Məs., Azərbaycan xalq təqvimində “böyük çilə” və “kiçik çilə” kimi bölgülər vardır. Böyük çillə 40 gün olmaq etibarilə dekabrın 22- dən başlayaraq fevralın 2-nə kimi davam edir (77, 24). Böyük çillənin yarısı qədər - iyirmi gün olan və el arasında "qışın oğlan çağı" da adlanan kiçik çillənin ömrü fevralın iyirmi ikisinə qədərdir. Fevralın iyirmi ikisindən, ilin uzun-qısalığından asılı- olaraq, martın iyirmi, iyirmi bir, iyirmi ikisinə qədər olan və boz ay adı ilə tanınan müddət isə hər biri yeddi gündən ibarət dörd balaca çilləyə, başqa sözlə, çilləbeçəyə bölünür (222, 13). Xalq arasında doğumdan, toydan, yaxud ölümdən keçən 40 günlük müddətə də çillə deyilir (78, 349). Azərbaycanda çillə şəddəsi adlanan xalça tipi də var. Həmin xalçanı Novruz bayramında açırlar. Və bu xalça elə yerdə sərilməlidir ki, onun üzərinə ulduzların işığı düşsün. Belə bir inanc var ki, qızlarımız Çilə şəddəsi sayəsində öz arzularına qovuşurlar. Bundan başqa, xalça qoruyucu, saxlayıcı hesab olunur (79). «Çilə çəkmək» ifadəsi türkdilli xalqların bəzilərində əzab, əziyyət mənasında da işlənir. Bu baxımdan V. Sadıxlının “Bəzi fütüvvət istilahları” adlı məqaləsində çillə anlayışına verdiyi izah maraqlıdır: “Şeyxin təyin etdiyi qayda ilə onun xəlvətə qoyulmasına süluk, orda yaşadığı çətinliklərə isə çilə deyilirdi. Bəzi təriqətlərdə qırx gün, bəzilərində səksən, bəzilərindəsə min bir günlük çilə olurdu. Üç gün aclıq və yeddi gün döyülüb-söyülmə çilləsi, qırx gün aclıq və çılpaqlıq çilləsi kimi təmrinlər də olurdu” (80). Əslində xəlvətə çəkilmək adəti müridlərin Allaha doğru ge- dən həqiqi və mistik yolda onların əxlaqının təmizlənməsi metod- larından biri idi. Bu yola çıxmaq üçün onlara şeyxləri hər cür 113 əziyyətlərdən və çətinliklərdən çəkinməməyi, səbirlə öyrənməyi tövsiyə edirdi. Ömər Sührəverdi bu barədə yazırdı: “Bütün varını Allah Təalaya vermiş kimsələrin qəlbində yaranan ilahi elmlər Allah Təala ilə bir növü söhbət etmə sayılır. Kim mədəsini 40 gün ac saxlayıb nəfsini buna öyrədərək Allaha səmimiyyətlə dua edirsə, Rəsilullahın (ə.s.) xəbər verdiyi kimi, Allah ona mənəvi (ilahi) elmlərin qapısını açır” (33. 264). Sufilər xəlvətə çəkilərək Allaha duanın səmimi olmasına xü- susi diqqət yetirirdilər. Çünki bir çoxları xəlvətdə səmimi duanın (ixlasın) məqsədini başa düşmədən də bu işə başlaya bilərdilər. Hər çiləyə oturaraq 40 gün Allaha dua etmək qəbul sayılmırdı. Bunun üçün sufi qırx günlük çiləyə girməzdən əvvəl uzun müd- dət əziyyətli təriqət yolunu keçməli (riyazət), mürşiddən təlim və tərbiyə dövrünü keçməli, şeyxin yanında mürid olmalı, dünyanın maddi nemətlərindən imtina edərək Allaha üz tutmalıdır. Əbu Həfs göstərirdi ki, bu yolu keçmədən xəlvətxanaya girib güya ixlas edənlərin qəlbinə şeytan girib, ona görə də başqalarından geri qalmamaq üçün lovğalıqla bu işə girişirlər. Onların xəlvətə gözəl ixlas sahibi olmadan, hal və hərəkətləri pozğun olaraq girdiklərini allah görür (52. 63). Nizami Gəncəvi də “İsgəndərnamə” əsərində sufilərin çilləyə oturmaq və xəlvətə çəkilmək adətinə toxunur: “Qırx çillədən və min xəlvətdən sonra Məclisə getmək işə yaramaz” (81, 45). “Sirlər xəzinəsi” əsərində isə şair riyazətdən bəhs edərək bil- dirirdi ki, ürəyin həqiqətini dərk etməyin, yüksək məqama çatma- ğın və insanlıq dərəcəsinə yüksəlməyin yolu yalnız riyazət yoludur: Ürəyin qədrini və canın rütbəsini dərk etmək Yalnız riyazət ( mücahidlik) vasitəsilə olar. Ünsürlərin gümüşünü riyazətə tapşır ki, Riyazət onu təbii qızıla çevirsin. 114 Riyazət vasitəsilə (yüksək) bir məqama çatarsan, Və sən nakəslikdən insanlıq dərəcəsinə ucalarsan (44, 116). Dövrün bir sıra intellektualları sufi təriqətlərinin bu ayinini ciddi tənqid etmiş və onu pisləmişlər. Bəzi intellektuallar hətta bu ayinin musəviliyə aid olduğunu söyləmişlər. Bu barədə XIII yüzillikdə yaşayıb yaratmış Azərbaycanın görkəmli düşüncə və bilim adamı Şəms Təbrizinin bir fikri maraqlıdır. O, özünün “Məqalət” əsrində yazırdı: «Çillə saxlayanlar Musaya (ə) tabedir- lər, çünki Məhəmmədə (s) tabeçilikdən ləzzət ala bilməmişlər. Onlar heç Məhəmmədə (s) tabe olmaq fikrində də deyildilər, Mu- sanın (ə) tabeçiliyindən azacıq ləzzət alıb o yolu tutmuşlar» (59). Sufiliyin mühüm əlamətlərindən biri də salikin (mistik yolu tutan adamın) keçdiyi “məqamətlar” (məqamlar) və keçirdiyi “əhvallar”la (hallarla) bağlıdır. “Məqam” sufilərin zühd və sınaq prosesində özünükamilləşdirmə, təkmilləşdirmə prosesi olub, “hal” isə yolu keçərkən ona (mürşid, mürid fərqi yoxdur) Allah tərəfindən bəxş olunan istəklərlə bağlı idi. Müxtəlif sufi təlimlə- rində “məqam” və “hallar”ın miqdarı müxtəlif olub zaman keç- dikcə bu prosesin özü də müəyyən dəyişikliklərə, təkmilləşmələrə məruz qalmışdı. Sufi nəzəriyyəçiləri tərəfindən təklif olunan “mə- qam” və “hallar”ın miqdarı 7-10-dan 100-ə qədər (5, 118) yüksə- lə bilirdi. Əbu Səid Əbül-Xeyir “Qirx Məqam” risaləsin də sufi- likdə 40-a qədər məqamdan söhbət açır və onların şərhini verir (61). Sufilər arasında geniş yayılmış “məqamlar” əsasən aşağıdakı- lardan ibarətdir: “nəfsi saxlama və yaxud, “zühd”, “səbr etmə” (səbr), “Allahdan qorxma” (vəra), “razı qalma” (riza), “Allaha təvvəkkül etmə” (təvəkkül), “yoxsulluq” (fəqr) və sairə. “Hallar” isə əsasən aşağıdakılardır: “yaxınlıq” (qürb, qürbə), “qorxu” (xouf), “ümid” (rəca), “şövq” (şauq), “məstlik” (sükr), “ayrı- lıq”(səhv), “ünsiyyət” (üns) və s. (5, 118). Ömər Sührəverdi mə- qam və halların oxşar və fərqli cəhətlərinə xüsusi diqqət yetiril- məsini vurğulayaraq halın müxtəlif situasiyalarda dəyişə bil- Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|