Xii XV əsrləRDƏ azərbaycanin məNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİ
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
123 6. Nəfsi mərziyə (nəfsi mərdiyyə) - nəfsin Allahın rizasını qazandığı məqamdır. Salikin nəfsi artıq qəbul edilib. Haqq ondan razıdır. 7. Nəfsi kamilə-safiyə (kamil nəfs, saf nəfs): artıq bu mərtə- bəyə çatmış salik ən uca məqama yetişmiş, kamil sifətini qazanmışdır. Bütün gözəl sifətləri özündə birləşdirən və bir qayda olaraq maddiləşmiş bir mələk halını almışdır. Bu məqamdakı şəxsin hərəkətləri və davranışları xeyir, yararlı, yaxşı və ibadətdən ibarətdir. Sözləri hikmətdir. Üzündəki nur baxanlara hüzur və fərahlıq verir. Onu gö- rənlər istər-istəməz, Cənabı Haqqı xatırlayarlar. Bu məqa- ma yüksəlib vüsalatın sirlərinə yiyələnən kişi bütün ilahi sirlərə vaqif olmuş sayılır. Bütün bu keyfiyyətləri ilə Mür- şidi kamil sifətiylə o insanları irşad etmə hüququnu əlinə almışdır (84). Hər mərhələnin öz rəngi var. Rənglər bu ardıcıllıqdadır: mavi, sarı, qırmızı, ağ, yaşıl, qara, rəngsizlik. Sufi ənənələrinin orta əsrlər müsəlman dünyasına, o cümlə- dən də bütövlükdə Azərbaycan mədəniyyətinə və düşüncə tərzinə təsiri danılmazdır. Məhz bu dövrlərdə Azərbaycan ədəbiyyatına, memarlığına, incəsənətinə, elminə sufilik bir sıra yeniliklər gətir- di və onu xeyli zənginləşdirdi. Ancaq bu, birtərəfli olmayıb. O dövrün sufi intelektualları və təlimləri içərisində azərbaycanlıla- rın öz xüsusi çəkisi olub və onların sufi mədəniyyətinə bəxş et- dikləri yeniliklər bütövlükdə islamın, o cümlədən də sufiliyin in- kişaf etməsinə, fikir, düşüncə etibarilə zənginləşməsinə ciddi tə- sir və kömək etmişdir. 124 Sührəverdiyə təriqəti XII yüzillikdə əslən azərbaycanlılar tərəfindən Bağdadda ya- radılan, sonradan islam dünyasında geniş yayılmış sufi təriqətlə- rindən biri də Sührəverdiyə təriqətidir. Bir sıra tədqiqatçılar bu təriqətin yaranmasını Əbu-Nəcib Sührəverdinin (1097-1168) adı ilə bağlayırlar. Lakin təriqətin ideya nəzəri əsaslarının hazırlan- ması və inkişaf etdirilməsi Əbu-Nəcib Sührəverdinin qardaşı oğlu Əbu Həfs Ömər Sührəverdi ilə bağlıdır. Ömər Sührəverdinin sistemləşdirdiyi və inkişaf etdirdiyi "Sührəverdiyə" təriqəti istər onun zamanında, istərsə də sonralar Türkiyədən tutmuş Hindis- tana qədər müxtəlif ərazilərdə yayılaraq özünə çoxlu tərəfdar qazanmışdır. Sonralar bu təriqətin inkişaf edərək bir neçə yeni qolları yarandı. Bu qollar içərisində onun oğlu İmadəddin Mə- həmmədin (vəf. 1257), Şiraz şeyxi Nəcibəddin Buzquşun (vəf. 1279) və digərlərinin qardaşlıqlarını göstərə bilərik (85). Türk araşdırmaçılarından Özləm Yılmaz bu təriqətin Türkiyədə yayıl- masına işarə edərək yazırdı: „Sührəverdiyə də Yəsəviyə, Möv- ləviyə, Kübraviyə və Rufaiyə təriqətləri kimi fəaliyyətləri ilə Anadolunun gəlişməsində önəmli rola malik olmuşdur. Sührə- verdiyə dərvişləri o dönəmdə təriqətlərini Anadoluda yayğınlaş- dırmamaqla birlikdə daha sonra, XV əsrin ilk yarısında qurulan Zeyniyə qolu bu imkanı əldə etdi. Bu təriqət, Anadoluda yay- ğınlıq qazanmasa da, mədəni təsiri əsrlərcə sürdü” (17). Sonralar bu təriqətə qulluq etmək təhlükəli sayılsa belə, Nurəddin Əbd əs- Səməd ən-Nətənzi, Əbdürrəzzaq əl-Kaşani (vəf. 1329), Səid ibn Abdullah əl-Fərqani (vəf. 1300) kimi görkəmli şəxsiyyətlər öz- lərini Sührəverdiyəyə aid edən şeyxlər olmuşlar. Azərbaycanda geniş yayılmış “Zahidiyə”, “Səfəviyə” və “Xəlvətiyə” kimi təri- qətlər öz ideya nəzəri əsaslarına görə Sührəverdiyə təriqətinə söy- kənir. Hindistanda isə həmin təriqət mistik istiqamətli müstəqil məktəb kimi açıq surətdə fəaliyyət göstərmişdir. Sührəverdinin məşhur tələbəsi Nurəddin Mübarək Qəznəvi (vəf. 1234) tərə- findən yaradılan məktəb isə indiyə qədər orada fəaliyyət göstərməkdədir (18, 65). 125 Dünyagörüşü baxımından Sührəverdiyə sufi qardaşlığı Əbu Həmid əl-Qəzzali, İbn Ərəbi və Ömər Sührəverdinin nəzəri və əməli təliminə istinad edirdi. Onlar səsli və səssiz, kollektiv və fərdi zikrdən geniş istifadə edirdilər. Ucadan söylənən kollektiv zikrin əvvəlində kəlmeyi-şəhadəti söyləmək, “Fatihə” və “İxlas” surələrini oxumaq və zikrin dualarını demək bir qayda kimi qə- bul olunur. Fərdi səssiz zikrdə isə kəlmeyi-şəhadətin birinci hissəsi deyilir, sonra altı sufi zikr sözü ifadə olunur. Qardaşlığa qəbul iki mərhələdən keçir: 3-6 aylıq namizədlik dövrü, bu dövr- də mürid hər gün şeyxə gecə gördüyü yuxuları danışır, şeyx bunların əsasında müridin vəziyyətini yozur. Sufilər 4-5 və ya 12 dilimli şiş papaq geyinirdilər. Papağın rəngi istənilən rəng ola bilərdi (39, 172). Sührəverdiyə təriqətinin ideya, nəzəri və praktiki əsaslarını hazırlayan ensiklopedik biliyə malik Ömər Sührəverdi həm də tərbiyəçi, müəllim və dövrünün çox böyük intellektuallarından biri idi. Təsadüfi deyildi ki, o Bağdadın bütün sufilərinin şeyxi (Şeyx əş-şuyuh) adını qazanmışdır (39, 171). Əbu Həfs Ömər Sührəverdi 1145-ci ildə Zəncan yaxınlığındakı Sührəvərd şəhə- rində doğulub. Ə.Sührəverdinin müəllimi, Qədiriyə sufi ordeninin banisi Əbdülqadir Cili şagirdinin gələcəyinə böyük ümid bəsləyə- rək ona “sən İraqda məşhurların axırıncısısan” demişdi (86). O, ilk təhsilini əmisi Əbu-Nəcib Sührəverdidən (1097-1168) almış və mistik təriqət yolunun seçilməsində də əmisinin böyük təsiri olmuşdu. Sonra Bağdad şəhərinə gələrək məşhur "Nizamiyə" mədrəsəsində təhsilini davam etdirir və oranı bitirdikdən sonra bir müddət həmin mədrəsədə dərs deyir. O vaxt sufilik təlimini qəbul edib öyrənmək istədiyinə görə və qəbul olunmuş sufi qay- dalarına əsasən m ürşid axtarışına çıxır. Sührəverdi dahi Şeyx Əh- məd əl-Qəzzaliyə müraciət edərək onun müridi olur. Bağdadda xeyli məşhurlaşan Sührəverdinin şərəfinə Xəlifə Nasir Dəclə çayı sahillərində “Mərbaniyyə” adlı xanəgah tikdirir və o burada bir müddət tərki-dünya həyatı keçirir. Onun şöhrəti bütün Şərqə ya- yılır. Çoxları onun müridi olmaq arzusuna düşür. Sührəverdi Əbu Məhəmməd Ruzbihan Baqli Şirazi (öl. 1209), İsmayıl əl-Kəsri Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|