Xii XV əsrləRDƏ azərbaycanin məNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİ
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
126 (öl. 1193) və Əmmar əl-Bidlisi (öl. təqr. 1200) kimi məşhur şiələ- rə mürşidlik edir. Onun şagirdləri isə böyük Xarəzm sufisi Nəc- məddin Kübranın ("kübraviyə" təriqətinin banisi) mürşidləri olurlar (18, 64). Ömər Sührəverdi dövrünün hərtərəfli biliyə malik şəxslərin- dən biri olmuşdur. O, böyük sufi nəzəriyyəçisi, filosof, fiqh - islam hüququnun dərin bilicilərindən biri, həmçinin böyük ic- timai-siyasi xadim və diplomat idi. Ömər Sührəverdinin şəxsində o dövrün hakim dini və dövlət rəhbərləri ilə isti münasibət qur- ması və onların məhəbbətini qazanması, bu təriqət üzvlərinin xəlifə və dövlətdə müxtəlif vəzifələr almasına səbəb oldu. Bu isti münasibətin nəticəsi idi ki, Sührəverdi xəlifə ən-Nasir li-Dinil- lahın (1180-1225) müşaviri kimi məsul diplomatik vəzifəyə təyin olunur. Tarixdən məlumdur ki, əyyubilərlə və Xarəzm sultanı ilə Xə- lifənin (ən-Nasir li-Dinillah) gərgin münasibətlərinin normallaş- masında onun böyük əməyi olmuşdur. O, Xəlifənin adından Su- riya və Misirə, əyyubilərin paytaxtı Hələb şəhərinə diplomatik danışıqlara gedir. Onun Hələbdə alimlərlə apardığı qızğın müza- kirələr barədə çağdaşları yazırdılar: "Sührəverdi əl-Malik əz- Zahirin sarayında elə bir nitq irad elədi ki, təmtəraqlı olmaqla bərabər, həm də o qədər təsirli idi ki, dinləyicilərin qəlbini ram etdi və gözlərini yaşartdı" (18, 65). 400 minlik qoşunla Bağdada hücuma hazırlaşan Xarəzmşah Məhəmmədlə 1217-1218-ci illərdə Sührəverdi diplomatik danışıqlar aparır və gözlənilən hərbi səfərin qarşısını alır (87). Bir il sonra o, diplomatik missiya ilə Anadoluya, Konyadakı Səlcuq hakimi I Əlaəddin Keyqubadla görüşə gedir. İbn Bibi Battuta onun Kiçik Asiyaya gəlməsini təsvir edərkən yazır ki, səfirin Ağsaraya yetişdiyini eşidəndə Sul- tan Əlaəddin sufilər, əxilər və fütüvvə sahibləri ilə birlikdə onu qarşılamağa çıxdı. Sultan Sührəverdi ilə görüşərkən onun əlini öpdü. Sultan Əlaəddin Şeyx Sührəverdinin hədiyyəsi olan bə- zədilmiş qızıl nallı qatırın dırnağından öpdü. Şəmsəddin Əhməd Əflakinin verdiyi məlumata görə, Şeyx Sührəverdinin Konyada qəbulu epizodu maraqlıdır. Azərbaycan filosofu ilə Cəlaləddin 127 Ruminin atası, o dövrün tanınmış siyasi xadimi Bəhaəddin Vələd (ö. - 1231) arasındakı münasibətə xüsusi diqqət yetirilir. Tarixçi yazır: “Xəlifə tapşırığını çatdırdıqdan sonra Bəhaəddin Vələd şeyxə böyük ehtiram göstərdi, ona dedi ki, sührəverdilər həm ətiq şeyləri sevəndirlər, həm də bizə yaxın qohumdurlar.” Bəhaəddin Vələd səltənət adından sührəverdilərə yaxın qohum olduğunu de- yərkən, şübhəsiz, onların türk, daha doğrusu, azərbaycanlı olduq- larına işarə etmişdi (86). Sührəverdi Xəlifənin səfiri, bir dövlət xadimi olmaqla yanaşı, həm də şeyx, təriqət rəhbəri, sufi nəzəriyyəçisi və filosof alim idi. Onun sufiliyə və fəlsəfəyə dair yazdığı bir sıra əsərlər (“Biliklə- rin töhfələri” (“Əvarif əl məarif”), “Ariflərin məqamları” (“Mə- qamat əl-arifin”), “Təsəvvüfə dair traktat” (“Risalə fi-t- təsəv- vüf”), “Ruha dair traktat” (“Risalə fi-r-ruh”), “İman nəsihətlərinin inşası və yunan qəbahətlərinin ifşası” (“Rəşt ən-nəsib əl- ima- niyyə va kəşf əl-fədaih əl-yunaniyyə”), “Sührəverdi vəsiyyətləri”, “Kuşeyri Risaləsi”, “Füttuhat” və s.) öz dövründə və sonralar çox məşhur idi. Hələ XIII-XVI əsrlərdə onun bir sıra əsərləri və əsərlərinə yazılmış şərhlər ərəb dilindən fars və türk dillərinə çevrilmişdi. Onun “İman nəsihətlərinin inşası və yunan qəbahət- lərinin ifşası” əsəri fəlsəfə tarixi baxımından dəyərli bir əsər olub Yunan fəlsəfəsi və bu fəlsəfənin təsirinə düşmüş daha dəqiq de- sək, “ellinləşmiş filosoflara” qarşı yazılmışdı. Əsər 1373-cü ildə Məyinəddin Yəzdi tərəfindən fars dilinə tərcümə edilmişdir (88). "Əvarif əl-məarif" ("Bilik xəzinəsinin töhfələri") adlı əsəri isə Hacı Əhməd bin Seydi əl-Bigavi tərəfindən 1458-ci ildə türkcəyə çevrilmişdi (87). Böyük sufi şeyxi olan Ömər Sührəverdi özünün bir sıra əsərlərində ayrı-ayrı sufi intellektuallarının fikirlərini təhlil edir, sufiliyin bu və ya digər ideyalarının mahiyyətinin açıqlanmasına geniş yer verirdi. O, özünün “Biliklərin töhfələri” əsərində təsəv- vüfün mahiyyətinə dair sufi şeyxlərinin dedikləri haqqında ya- zırdı: “Təsəvvüfün mahiyyətinə dair şeyxlərin dedikləri min söz- dən çoxdur. Onların nəqli uzun çəkər. Onların mənalarının hamı- sını özündə toplayan bir qaydanı qeyd edək. Mənaların bir-birinə 128 yaxınlığı müxtəlif olsa da, sözlər var. Beləliklə, deyirik: Sufi odur ki, daim təmizləyir: nəfsin qatışığından qəlbi təmizləməklə bulanıqların qatışığından vaxtları təmizləməkdə davam edir. Öz ağasına ehtiyacının davam etməsi onu bütün bu təmizləmə üzrə təyin edir. Ehtiyacın davam etməsi ilə bulanıqdan arınır. Hər dəfə nəfs hərəkətə gəldikdə və öz sifətlərindən birində təzahür etdikdə onun nüfuzedici bəsirəti ilə dərk edir, ondan Rəbbinə doğru qaçır. Onun toplantısı öz təmizlənməsinin davamçısıdır, təfriqəsi və bulanıqlığı öz nəfsinin hərəkətincədir. O, öz qəlbi üzərində Rəbbinə görə qalır, öz nəfsi üzərində qəlbinə görə qalır. Allah- təala demişdir: “Daim qalıb Allah üçün ədalətlə şəhidlər olun”. Nəfs üzərində Allah üçün bu qalmaqlıq təsəvvüfdə özünü doğrultmuşdur” (89, 194). O, sufilik yolunun əziyyətli bir yol ol- duğunu qəbul edərək bəzi şeyxlərə istinadən bildirirdi: “Təsəv- vüf bütövlükdə iztirabdır. Əgər sükut vaqeədirsə, təsəvvüf yox- dur. Burada sirr odur ki, ruh ilahi həsrətə cəzb olunur, yəni ki, sufinin ruhu qürb vətənlərinə can alıb cəzb olunur” (89, 194). Ömər Sührəverdi öz sufi təlimində mahiyyət etibarilə sufi- lərin mötədil qanadını təmsil edir və ifrat sufilərin səma və vəcd halı ilə dini ənənələrdən və əxlaq qaydalarından qırağa çıxmağı qəbul etmirdi. O yazırdı: “Təsəvvüf bütün hallarda həqiqət (doğ- ruluq) üzərində qurulubdur və hər yöndə ciddidir. Sadiq bir mürid niyyətini Allah Təala üçün xalis etmirsə, səma qurulan toplantıya getməməli, səma ilə xoş halının və mənəvi durumunun yaxınlaş- masını istəyərək nəfsini hər hansı bir şeyə meyl etməkdən çəkin- dirməlidir. Sonra belə toplantılara qatılmaqdan öncə istiharə (gör- düyü işi araşdırma) etməli, kəskin qərar verəndə də Allah Təala- dan onda bərəkət yaratmasını istəməlidir. Məclisə tam arxayınlıq- la və ciddi təmkinlə getməlidir” (33, 253). Onun "Əvarif əl- məarif" ("Bilik xəzinəsinin töhfələri") əsəri sufilərin stolüstü kita- bı olub və zaman-zaman bir çox sufilər ondan bəhrələnmişlər. O, bu kitabın yazılmasını açıqlayaraq yazırdı: "Bu kitabımla vəlilə- rin, sufilərin yolunun Quran və Sünnət yolu olduğunu, elədikləri hər işin mütləq bir dəlili olduğunu və onların, yaşadıqları sürəcə Allahın dinini ayaqda tutduqlarını göstərmək istədim" (33, 13). Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|