Xii XV əsrləRDƏ azərbaycanin məNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİ
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
115 məsinə işarə edirdi: “Hal və məqam arasında olduqca çox yöndən bənzərlik olduğu üçün şeyxlərin bu barədə fikir və görüşləri də çox müxtəlifdir. Bu fərqli açıqlamalar məqam, hal və onlara daxil olan şeylərdə bənzərliyin olmasından meydana gəlir. Bu durum bəzilərinə hal kimi görünsə də, başqalarına məqam kimi görünür. Hər iki görüş doğrudur. Çünki onların hər birində digərinə aid özəlliyin olmasıdır. Bununla birlikdə onlar arasında fərqləri gös- tərərək sağlam bir görüşün zikr edilməsi lazımdır” (33, 606). O, nəzarət, təvəkkül, riza və s. kimi halların dəyişərək məqama çev- rilməsini göstərir: “Təvəkkül halı da davamlı olaraq qulun qəlb qapısını çalır və nəhayət qul tamamilə təvvəkül sahibi olur. Riza halı da belədir. Qul axırda riza halında sükunətə gəlir və riza onun məqamı olur” (33, 606). Şeyx Şəbüstəri hallardan söhbət açarkən bildirir ki, hər kəs hallara düşməklə həqiqətin sirlərini bilə bilməz, bunun üçün ariflik dərəcəsinə yüksəlmək şərtdir. Könül əhlinə yalnız üç halda gəlişi gözəl söz deməyə icazə var: Fəna (tamamilə özündən keçmə), mənəvi sərxoşluq, şiddət və zərurət. Bu üç halı bilən kəs Sözlərin necə deyildiyini, nəyə dəlalət etdiyini də anlayar. Səndə vəcdə gəlmək halı yoxdursa, Nadanlığa və təqlidə uyub kafir olma. Həqiqət halları məcazi olmaz, Hər kəs təriqətin sirlərini tapa bilməz. Ey dost, həqiqət əhlindən mənasız söz çıxmaz, Ancaq bunu ya sezmək, ya da onların sözlərini təsdiq etmək lazımdır (14, 138). Bir sıra sufi təriqətlərində təraş (qırxma) mərasimləri də hə- yata keçirilirdi. Bu mərasimin icrası təriqət üzvləri üçün vacib və məcburi sayılırdı. Məs., Qələndərilərdə saç, saqqal, hətta qaşların ülgüclə qırxılması şəklində icra edilirdi. Mövləvilərdə isə bu mə- rasim Mövlana tərəfindən tükü bir az kəsmə formasında yerinə 116 yetirilirdi. Mövləvilikdə Mövlanadan sonra bu adət aşağıdakı formada həyata keçirilirdi: mürid şeyxin önündə diz çökərək oturur, mürşid sol əli ilə onun əlini tutaraq tövbə etdirir, yaxşılıq və xeyirxah hərəkət edəcəyi barədə ondan söz alır və nəhayət kəlmeyi-tövhidi tələb edir. Müridə ayrıca Ləfzan-Cəlal (Allah ləfzi-sözü) ilə zikr də öyrədilir. Bundan sonra mürşid müridin alnına yaxın bir hissədən saç kəsir (54, 226). Sufilər dünyanın maddi nemətlərindən və ləzzətlərindən imti- na etməklə başlıca məqsədlərinə - vüsalat məqamına yetişmək, Allaha qovuşmaq üçün müxtəlif vasitələr axtarırdılar. Bu yolda onlar hətta islamın qadağan etdiyi şərabı da məqbul hesab edirdilər. Qələndəri dərvişi XVII əsr (Raul Ricaut. Histoire de l’Etat Present de l’Empire Ottoman, (Paris 1670)) 117 Onlar sərxoşluğu, bu istər şərab içilərək əldə edilən sərxoşluq olsun, istərsə də mənəvi sərxoşluq olsun, dünya nemətlərindən arınmağın, gündəlik qayğıları və öz varlıqlarını unutmağın bir va- sitəsi hesab edirdi. Mövlanə Cəlaləddin Rumi bu məsələyə toxu- naraq yazırdı: “Bu surətlə hər kəs şərab, musiqi kimi şeylərə qur- şanır və öz ağlından bir an olsa da, qurtulmağa çalışır. Hamı bilir ki, bu varlıq tələdir. İnsanın öz xoşu ilə bir şeyi düşünməsi, bir şeyi anlaması cəhənnəmdir. Ona görə hər kəs varlığından, özün- dən getmə aləminə, yaxud sərxoşluğa can atır və ya bir işlə məş- ğul olub özünü unudur. Fəqət bu aləmdən çıxıb varlıq aləminə qayıdırsan. Çünki özünü unutma aləminə Tanrı fərmanı olmadan getmişdik” (54, 227). XIV-XV əsrlərdə yaşamış Şeyx Sədrədinin (Səfəviyə təriqətinin qurucusu Şeyx Səfi Ərdəbilinin nəvəsi) müridi olmuş sufi şeyxi və şairi Seyyid Əli bin Harun bin Əbül- qasim Hüseyni Təbrizi (Qasimi-Ənvar) “Məscid ilə meyxanə, ya Kəbə və bütxanə” rədifli qəzəlində yazırdı: Məscid ilə meyxanə, ya Kəbə və bütxanə Məqsud məhəbbətdir, baqi bütün əfsanə. Göstər üzünü cana, ta şərh eləyim mən də, Xəlq oldu neçün dünya, varlıqdan məna nə?! Hər kəsdən olan surət xəlq oldu əzəl gündən, Sən hüsnünə aşiqsən, mən də sənə divanə. Ey qibləm əziz yarım, ey canü cahanım bil, Didarını əks eylər Kəbəylə bu meyxanə (82, 240). Vəcdə gələrək öz varlığını unutmaqla vüsalata çatmağın mü- hüm vasitələrindən biri kimi sima (səma) adlanan mərasimlər sistemini yaratmaqla sufilər Sufilik təlimini daha bitkin və tək- milləşdirilmiş səviyyəyə yüksəldə bildilər. “Səma mütləq gözəl- liyə aşiq olaraq yaradılmış insanın səs, söz və ahənglə aşkarlanan gözəllik sayəsində özündən keçməsi, vəcd içində ilahi aləmə yüksəlməsidir. Mövlanənin dediyi kimi, bu yüksəlmə insanı “...Allah ilə birləşdirir”. Təsəvvüf təliminin məqsədi bu yaxınlığı insana başa salmaq və insanı varlığın özü ilə təmasa girməkdir. 118 Səma bu nəticənin alınmasında ən böyük yardımçılardan biridir” (58, 332). Sima sufi dərvişlərinin müxtəlif səslərdən və müəyyən musiqi sədalarından təsirlənərək (ekstaza gələrək) müxtəlif hərəkətlər (daha çox rəqsəbənzər) etməsinə deyilir. Sufilərə görə, haqq yol- çularının haqqa qovuşması üçün qəlb ətalətdən çıxmalı, onun ma- lik olduğu hal dəyişməlidir. Bu dəyişmə adicə küləyin səsindən, Quranın avazla oxunmasından, azan səsindən, hər hansı bir musi- qi sədasından və s.dən vəcdə gələrək baş verə bilər. Sufilər de- yirlər ki, gözəl avaz körpə uşağı sakitləşdirib yatırdığı kimi, xəstə ürəkləri və incimiş könülləri də aramlaşdırır, onlara şəfa verir. Si- ma zamanı insan bətnində toplanıb qalmış emosiyalar və hallar (xof və rica, şadlıq və hüzn, şövq və məhəbbət) gah sevinc, gah da ağlamaq şəklində zahirə çıxır. Simadan insan bədəninin hər bir üzvü özünəməxsus həzz alır və sima hər kəsə bir cür təsir edir: ki- mini fəryada gətirir, kimini ağladır, kimini oynadır, kimini əl çal- mağa məcbur edir, kiminin də huşunu başdan aparır. Məhəmməd Qəzzali simaya dini-irfani don geyindirərək yazırdı: «Bil ki, insa- nın daxilində Allah-təalanın sirri vardır. Atəş dəmirin içində gizli olduğu kimi, bu sirr də qəlbdə gizlidir. Dəmirə daş sürtündükdə atəşin sirri aşkara çıxar və ətrafı yandırar. Eləcə də simanın xoş avazı insanlıq gövhərini hərəkətə gətirər və insanın özündən ixti- yarsız olaraq daxilindəkiləri üzə çıxarar» (İmam Qəzzalinin «Kimyayi-səadət» əsərindən) (59). İmam Qəzzali simanı mütləq mənada haram bilənləri zahir əhli və qafil adlandıraraq bu fikri irəli sürür ki, sima üç növdür və uyğun olaraq, hər növün öz hök- mü vardır: 1) Qəlbində bəyənilən sifətlər və şəriətə uyğun xüsu- siyyətlər olan şəxsə sima müsbət təsir göstərir, həmin xüsusiy- yətləri daha da gücləndirir. Bu cür simanın savabı vardır. 2) Hər kimin qəlbində batil vardırsa, sima ilə daha güclənər və kök salar. Belə sima haramdır. 3) Hər kimin qəlbində bu iki cəhət yoxdur və ya bərabərdir, özü də simaya qulaq asıb, öz təbiətinə uyğun şəkil- də ləzzət alırsa, onun üçün sima mübahdır (icazə veriləndir). Həmçinin, İmam Qəzzali 5 halda simanı haram hesab edir: 1) Qa- dının dilindən eşidilərsə, yəni sima avazını qadın oxuyarsa. 2) Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|