Xülasə Məqalə «Dədə Qorqud»

müəyyən  olunsun.  Bu məsələnin  bir tərəfı.  Sınaqdan  keçirilmənin  ikinci 

tərəfı  qızlarm  yar  seçimi  ilə  bağlıdır.  Banıçiçək  və  Selcan  xatun  bu  se- 

çimdən istifadə edərək həm yoldaş,  həm  də эг seçmişlər.

Oğıız ailəsi.

 Bugünkü ailə tipinin эп qədim formasını Oğuz aib si təş-kil 

edir. Ailənin tərəfbri  ata,  ana və oğuldur.  Qədim zamatılarda qıza da oğul 

deyildiyindən ailəni təşkil  edən tərəf kimi  qızın da oğlan kimi oğul adlan- 

ması  onların  hər  ikisinin  qəhrəmanlığa meyl  göstərməsindən  və  ya hansı 

səbəbdənsə  irəli  gəlmişdir.  Bugünkü  ailəyə  məxsus  bütün  keyfiyyətlər 

Oğuz  ailəsinə  məxsus  olmuşdur.  Oğuz  əri  qadınına başının taxtı  deyərək 

müraciət. edəndə halalı da ona^«göz açıb gördüyüm, könül verib sevdiyim» 

ibarəsi ilə ona nə qədər sədaqətli olduğunu bir daha təsdiq-ləmiş olur.

Oğuzda ekzoqamiya.

  Oğuz aibsində endoqamiya ünsürləri hiss olunsa 

da, bu о demək deyil ki,  Oğuz cəmiyyəti  inkişaf etmək istəmir.  Çünki en­

doqamiya qəhrəmanlığın daxili enerjisini tükəndirə bilər. Yeni qəhrəman- 

ların  doğulması  üçün  qan  qohıımluğuna.  əsaslaranayan  evlilik  tələb  olu- 

nur. Bu,  inkişafda tələb olunan  sıçrayışdır.  Biz Qanturalıdan başqa elə bir 

Oğuz  igidinə  rast  gəlməmişik  ki,  kənardan  evləmnəyə  qız  seçsin.  Tarix- 

dən  m ə'lum dur  ki,  ınəşhur  qəhrəmanlaıın  (məsələn,  Şah  İsmayıl  Xətai) 

ata-analarınm başqa-başqa tayfalara rnəxsus olması yeni qəhrəman tipinin 

doğulmasına kömək edir.

Təkbətək döyüş.

  Bu  döyüş  səhnəsinə «Daş  Oğuzun İç  Oğuza asi  oldu- 

ğu boy»da rast gəlirik.  Təkbətək  döyüş  türkün  эп  qədim  döyüş  üsulu  ol- 

duğu üçün  Qazan xan  da Aruzla bu cür mübarizəyə  çıxır.  Bu  döyüş  üsu- 

lunun bir neçə mərhələsi vardır.  R əqibbr əvvəlcə qılıncla döyüşür, qılınc- 

dan  bir  şey  çıxnıayanda  gübşdən  istifadə  olunur.  Bu,  hər  iki  tərəfın  öz 

gücünü  sınaması  üçün  tətbiq  olunan  mübarizə  metodudur.  Kim  qalib 

gəbrsə,  qarşı  tərəf basılmış  hesab  olunur.  Bə'zən  qılınclar  qarşı-qarşıya 

gəbndə  Oğuz  ig id b ri  təkbətək  döyüşmək  üçün  özbrinə  qırım  seçirbr. 

Y ə'ni  gücdə,  hünərdə  özlərinə  bərabər  olanları  rəqib  kimi  qəbul  edirlər. 

Daha güclünün zəifı  seçməsi  döyüş üsulunda yolverilməzdir.

Düşmən  üstünə  tək  getmək.

  Bu  epizod  «Dədə  Qorqud  kitabı»nda 

Qazan  xanın  adı  i b   bağlıdır.  Evi  yağmalandıqdan  sonra  Qazan  xan 

düşmənindən  intiqam  almaq üçün kafır elinə gedir,  Yolda Qaraca çoban- 

la qarşılaşır.  Qaraca çoban ona kömək  etmək istəyəndə  onu  ağaca bağla- 

yır  ki,  eldə  ona  tə'n ə  etməsinlər.  Tə'nə  etm əsinbr  ki,  çoban  olmasaydı 

Qazan xan düşməni  i b  bacarmazdı.

Sözündən dönməmək.

 Bu xüsusiyyət bütün Oğuz qəhrəmanlarma xasdır.

Qəhrəmanın  özünü  öyməsi.

  «Dədə  Qorqud»  dastanında  özünü  öymə 

motivi  qəhrəmanlarııı  düşm ənb  üz-üzə  gəldikləri  zaman  onları  qorxut-

---

maq  məqsədi  daşıyır.  Qazan  xanın  düşməninin  qarşısmda  özünü  öyməsi 

bu cəhətdən maraqlıdır.

Baş kəsib qan tökrnək.

  Bu xüsusiyyət  arxaik epos üçün  səciyyəvi  olan 

(elə Oğuz cəmiyyəti üçün də) bir atributdur. Bu motiv eyni zamanda Oğuz 

cəmiyyətində qəhrəmanlıq etik normasmın üstün p ilb si sayıla bilər. Bunu 

Qazan  xanın  oğlu  Uruza  dediyi  dediyi  sözlərdən  də  bilmək  olar.  Qazan 

xan Uruza deyir ki, 20 yaş yaşadın, пэ baş kəsdin, nə qan tökdün. Nə vaxt, 

divanıma  gəlirsən,  igidləri  ayaqlayıb  başa  keçirsən.  Onlar  bu  yeri  öz 

hünərləri  ilə,  baş  kəsib  qan tökm əkb  alıblar.  Baş  kəsib  qan  tökmək  ona 

görə  xüsusi  norm a  sayılıb  ki,  Oğuzu  əhatə  edən  düşmənlərə  qarşı  daha

knn hər şeyi  dağıdır,  məlıv edir.  adamları  qılıncdan keçirirdibr.

Bayındır xanın  divanında  qəhrəmanlarırı  ierarxik yeri.

  Bu  struktura 

monqol  və  türk  xalqlarınm  saraylarmda  dövlətin  ierarxik  quruluşu  kimi 

oməl  olunmuşdur.  Xaqanın yanında vəzir,  vəkil,  sonra baş  sərkərdə əy b - 

şərmiş.  Ondan  sonrakı  yerləri  öz  igidliyi  ilə  ad-san  qazanmış  xanlar  və 

bəylər tuturmuş.  Bayındır xanın  divanında  da bu  strukturun  izlərinə  rast 

gəlirik. Hətta Qazan xanm divanmda da bəylər öz oturduqları yeri  ictimai 

statusuna görə və qılıncı  ilə əldə  etmişlər.

Ov.

  Ov  qədim  məşğuliyyət  növü  kiırıi  «Dədə  Qorqud  kitabı»nda xan 

və  bəy b rin   həyatında  mühüm  yer  tutur.  Onlar  ova  heyvanları  qırmaq, 

nəsillərini  kəsmək  kimi  baxmır,  sacbcə  əybncə  kimi  yanaşırdılar.  Onlar 

vurduqları  ovu kabab  edib yeyir,  şərab içib nəşələnirdilər.

Şərabdan  məst  olmaq:

  Şərab  oğuzların  ictimai  həyatmda  nəşələrini, 

keflərini durultmaq vasitəsi  idi.  Onlar şərabı  iri tuluqlarda içər, məst olar- 

dılar.  Şərabın təsirini «Uruzun əsir düşməsi» və «Dəli  Domrul» boylarm- 

da görmək olar. Dəli Domrul Əzrayıla «01 şərabdan içib əsrük olduğunu» 

və о şərabın təsiri  i b  Allahı  tammadığını  deyirdi.

Ywcu.

  Oğuz  igidlərinə  пэ  bəla gəlsə,  yuxudan  gəlir.  Oğuz  igidbri  sər- 

xoş  olub  yatanda  7  gün  7  gecə  yatırdılar.  Qazan  xan  Uruzu götürüb  ova 

çıxır, kababdan yeyib şərabdan çox içir və şərabm istisi  başına vurur.  Qa- 

'  zan xän dərin yuxm  a gedir.  K afırbr onu  yuxuda ikən  əsir alırlar.

«Dədə  Qorqud  kitabı»nda  yuxuya  həm  də  psixoloji  hal  kimi  baxılır. 

Qazan  xanın  yuxusunda gördüyü  onun  gəbcək  psixoloji  durumunu  izah 

edir.  Məsələn,  onun Beyrəyin ölümü ib   bağlı yuxusunda gördüyünü qar- 

daşı Qaragünə izah edir.  Burada yuxu oğuzlarm g əb cək  işbrində,  döyüş- 

lərində istiqamətləndirici kimi çıxış  edir.

Tanmmamaq  üçiin  paltarın  dəyişilməsi.

  Paltarın  dəyişilməsi  «bəy 

adaxlısımn toyunda»  motivində  ən çox  istifadə  olunan üsullardan biridir.

---