Xülasə Məqalə «Dədə Qorqud»
Yüklə 200,17 Kb. Pdf görüntüsü
|
türk xalqlarında pul vahidi kimi tanqadan da istifadə olunduğu məlumdur. Oğuz tacirb ri qonşu tayfalarla ticarət əlaqələri quraraq onlardan Oğuzda az tapılan, yaxud olmayan şeyləri alır, hətta silah-sursat alış-verişi də et- mişlər. Bunun izb rin ə уепэ «Dədə Qorqud kitabı»nda rast gəlirik. «Bey- rəyin boyu»nda Baybecan bəy tacirləri çağırıb oğlu üçün ona yaraşan silahların alınmasını xahiş edir. Oğuzların ən çox ticarət etdiyi şəhərlər, ölkələr arasında Trabzon, Bizans mühüm yer tuturdu. Onlar Həştərxan, Səmərqənd, İran tacirləri ilə də alış-veriş edirdibr. Oğuzda İslam. Axirət. Namaz. İslam mütərəqqi bir dindir. Oğuzlar Islamı ona görə qobul etmişlər ki, İslam qanunları türklərin dini e'tiqad- ları ilə üst-üstə düşürdü. Oğuzların İslamı qəbul etməsi «Dədə Qorqud kitabı»ndakı informasiyalara görə, VII əsrdə olmuşdur. İlk dövrlərdə oğuzlarda İslamı qəbul etmə prosesi ləng getmişdir. Türklər, о cümlədən Oğuz türkləri İslamı qəbul edəndə müəyyən m aneələrb üzləşirdibr. Tari- xi m ə'lum atlardan aydmlaşdığına görə. qədim türkbrdə İsl^mın qəbul edilməsi yalnız XII əsrdə tam başa çatmışdır. «Dədə Qorqud kitabı»nda İslamı qəbul edən ШгкЬг miisəlman, etməyənlər isə kafır adlanırlar. Oğuzlar arasmda İslamın yayılmasmda Dədə Qorqudun, Bəkdüz Əmənin və b. böyük rolu olmuşdur. Hətta Dədə Qorqudun M əhəmməd peyğəm- b ə rb (s.ə.s.) görüşməsi, ondan Islamı vaymaq barədə göstəriş alması da söybnilir. T ü rk br İslamı qəbul edənlər arasında эп birincilərdən olmuş- lar. «Daş Oğuzun İç Oğuza asi olduğu boy»da Daş Oğuz b əy b ri ortaya «Qur'an» kitabı gətirib bir-bir əl basırlar. Bütün müsəlmanlar kimi, «Dədə Qorqud» oğuzlan da axirətə inanır, bu dünyamn puç olduğunu düşünürdiilər. Веугэк ölüm qabağı Qazan xana xəbər yollayır ki, Qazan xan qisasmı dayısı Aruzdan almasa, sabah qiyamət günündə əli onun yaxasmda olacaq. Dastanda axirətə inam İs- lamdan daha öncəki türk qiyanıətinə olan inamdır. Dədə Qorqudun məntiqində bu dünya gəlimli-gedimli dünyadır, son ucu ölümlü dünyadır. Özündən deyən çox igidbri əcəl alıb, yer gizbyib, fani dünya kimə qalıb? Oğuzlar hərbi yürüşlərə getməmişdən əvvəl arı S u dan abdəst alır, ağ alınlarını yerə qoyaraq iki rükət namaz qılırlar. Nanıaz qılmanın indiki təhərinə dastanda rast gəlinmir. Dastanda qılınan namaz ilkin namaz formasıdır. Din tarixindən də m ə'lum dur ki, hələ Məhəmməd peyğəmbərin (s.ə.s.) vəhy aldığı ilkin vaxtlarda iki rükət namaz qılınmış və sonradan bu dini ayin təkmilləşdirilmişdir. Uç dünya modeli. Oğuz kosmosu. Yalançı diinya. Oğuz mifık təsəw ü - ründə dünya üçqatlıdır. Yuxarı dünya, orta dünya, aşağı dünya. Yuxarı dünya Oğuz tanrısının moskən saldığı məkandır. Çox əski Oğuz düşüncə- sində Oğuz tanrısmın yeri göyün beşinci qatı olmuşdur. Oğuz mifologi- yasının tarixi mifoloji zaman kəsimində qədimlik baxımmdan ilkin mifo- loji düşüncənin rüşeym halında olduğu dövrlə bağlıdır. Bu mifoloji Oğuz zamanmm tanrı işarəsi beşdir. Oğuz mifologiyası ilə türk mifologiyasınm çarpazlaşdığı dövrdə bu işarə veddiyə çerilmişdir Oğuzlarda orta dünya real insanların yaşadığı dünya, aşağı dünya isə axirət dünyasıdır. Bu üç dünyanı Oğuz tanrı idarə edir. Onlar üç dünyanın varlığma inanmışlar. Oğuz tanrısının sevdiyi insanların ruhu ali dərgaha, pis ruhlar isə aşağı dünyaya qayıdırlar. Oğuz kosmosunun əsasmda Oğuz m ifık ağacı dayanır ki, budaqları göyə çatan bu ağacın kökləri yerin alt qatlarma, aşağı dün- yaya uzanır. Dastandakı bu üç dünyanın təsvirini prof. M .Həkimov Dədə Qorqudun söybdiyi ustadnamələrə əsasən belə tə'yin edir: - Bizi əhatə edən maddi varlıq, əzəli-əbədi dünya (yuxarı dünya); - Ailə-əxlaq, ismət-qeyrət, inam -e'tiqad (orta dünya); - Aşağı dünyaya inam (ölən adam dirilməz, çıxan can geri gəlməz). Oğuzların dünyagörüşünə görə, aşağı dünya Oğuz dünyasının tərsidir. Oğuzlar bu dünyam yalançı dünya adlandırırlar (10, s.371 -375). S.Rza- soy yazır ki, toy gərdəyindən qaçırılan Beyrəyin aparıldığı yer yalaxıçı dünyadır. O, yalançı dünyada Oğuz əxlaqma əks olan hərəkətlər edir. Onun yalançı dıinyaya düşməsi inisiasiya miflərində təsvir olunan ölüb- dirilmə, yeni statusda doğulma prosesini keçməyi ilə xarakterizə olunur.
Ananın, qadının bu dərəcədə yüksək tərənnüm olunduğu «Q ur'ani-Kərim »dən sonra ikinci kitab «Dədə Qorqud» dasta- nıdır. M.Həkimov öz tədqiqatında dastarıda təsvir olunan ananın, qadının portretini yaratmış, ana obrazını tipikləşdirmişdir. Bu cəhətdən dastanda iki ana obrazı diqqət çəkir. Birincisi Buğacın anasıdır, bu ana oğlunu ha- mıdan çox sevir. Ovdan bikef qayıdan Dirsə xanın təhər-töhüründən Bu- ğacm başına iş gəldiyini duyan aııa-xatun onu Qazılıq dağında yaralı halda tapir. Burada ana ilə oğul arasında olan mükalimə ananın iztirab- larını üzə çıxarır. Dastanda ikinci ana surəti Burla xatundur. Ozanın obraz yaratma xüsusiyyəti Burla xatunun bədii -emosional təsvirində tə'sirli bo- yalarla verilir. Övladlarma olan sevgi lıər iki ananı müqəddəsiləşdirir. Ana-xatun Dirsə xandan soruşur ki, «Köksü gözəl böyük dağa ova çıxdm. iki getdin, bir gəlirsən, balam hanı? Qara dövranda tapdığım oğul hanı?». Eyni cür tə'sirli sözlərlə Burla xatun da Qazan xandan sual edir: «Dilək ilə bircə oğul güclə tapdım. Yalnız oğul xəbərini, a Qazan, söylə mənə!». Boylardakı ana təşvişini əks etdirən poetik parçalarda M.Həkimovun qeyd etdiyi kimi, xatunların ərləri ilə qurduqları duet-dialoq məhkəməsi bir ailənin deyil, bütün Oğuz xatunlarının, ulu türk dünyası analarmın bala istək-arzusundan irəli gələn ədalət məhkəməsidir. Yenə prof. M.Həkimov yazır ki, dastanda ana övladının nəinki tərbiyə- çisi, qoruyucusudur, o, həm də övladım ölümün pəncəsindən xilas edən şəfqətli bir təbibdir - loğmandır. Dastanda Uruz ana haqqmı tanrı haqqı bilir. Özünün anası yolunda qur- ban getməyə hazır olduğunu bildirir. Qazan xanın da ana haqqınm tanrı haqqı olmasına münasibəti bu ciirdür. O, Şöklü Məliyə deyir ki, xəzinəmi götürüb gəlmisəıı, sənə xərclik olsun. Qırx incəbelli qızla Burla xatunu gətirmisən, sənə əsir olsun. Qırx igidlə oğlum Uruzu gətirmisən, sənin qu- lun olsun, qoca anamı gətirmisən, anamı ver mənə, savaşmadan - vuruş- madan qayıdım, geri dönüm. Qazanın anası yolunda xatununu, oğlunu qurban vermək istəməsi anaya olan ehtiramm ən yüksək zirvəsidir.
Qəhrəman öləndə atının kəsilməsi. «Dədə Qorqud» das- tanından yas mərasimi haqqmda da ötəri m ə'lum atlar əldə etmək olar. «Dəli Domral boyu»nda Domrulun körpüsü yanında alaçıq quran kiçik obanın adamları, ana, bacıları ölən igid üçün başma, gözünə döyür, ağı deyir, saçlarmı yolurlar. Başqa bir boyda - Daş Oğuzun İç Oğuza asi olduğu boyda öldürülən Веугэк vəsiyyət edir ki, onun ağ-boz atını boğa- zlayıb kəssinlər, ehsanını versinlər. Boyda Beyrəyin yas mərasimi ver- ilməsə də, aydın olur ki, bacıları qara geyiniblər, onuıvatmı kəsib ətindən ehsan veriblər. Qədim türk adətinə görə, igid öləndə onun atını kəsər, ba- şını payaya keçirib qəbrin üstünə qoyarlarmış. M.Həkimov yazır ki, das- tandakı yas mərasimi ilə bağlı hadisələri izlədikcə m ə'lum olur ki, bura- da həm İslamdarı çox-çox qabaqkı inamlar, həm də az da olsa, İslam dininin tə'siri özünü göstərməkdədir. Yenə M.Həkimov yazır ki, qəhrəma- nın ölümündən sonra «ağ çıxarıb, qara geyinmək», «göy sarınmaq» məhz İslam dininin tə'sirindən irəli golirsə, ölünıündən sonra qəhrəmanm atının quyruğunu kəsmək, «baş geyimlərini yerə çırpmaq» və s. daha ulu türk- lərin çox-çox qədim inamlarından, adət-ən' ənəlorindən xəbər verir. Folklorda bədii təsvir və ifadə vasitələrindən istifadə olunması bir ən'- эпэ şəklini almışdır. Bu cəhətdən «Dədə Qorqud kitabı» boylarının da di- lində bədii boyalaxa geniş yer verilmişdir. İlk növbədə ayrı-ayrı boylarda qüvvətli portretlər yaradılmışdır. M.Həkimov qeyd edir ki, xalq ifadə- brinin seçimi və ozan dili ilə yaradılan bu bədii portretlər surətlərin həro- kət və fəaliyyətini əks etdirir. Onların fəaliyyəti mübaliğəli olur, real qəh- rəman tipindən çox əsatiri qəhrəman tipi kimi diqqət çəkir. Burada M.Həkimov əsas diqqəti qəhrəmanm adımn qarşısında işlənən bədii epi- tetlərə fıkir verir. M əsələn, dastaııda Qaragünə üçün belə bir epitet işlən- mişdir: Qaradərə ağzında qara buğa dərisindən beşiyinin yerliyi olan, acı- ğı tutanda qara daşı kül eyləyən, bığını ənsəsində 7 dətb düyünləyon, igid- lər igidi, Qazan xanın qardaşı Qaragünə. Bundan başqa M H əkim ov «Dədə Qorqud»un şe 'r dilini, onun poetik imkanlarım da təhlilə cəlb edir. Müəllifm qarşısma qoyduğu məqsəd onun təhlil metodundan da göründüyü kimi, öz həllini tapır. «Dədə Qorqud»un şe'r dilində M.Həkimovun diqqətini bədii sual və onun ifadə etdiyi ritorik m ə'na cəlb edir və о yazır ki, «Kitab»ın эп çox şe 'r hissəsində təsadüf edilən bədii sual hadisənin doğurduğu əhval-ruhiyyəyə müvafıq olaraq elə bir həyəcanla səsləşir ki, sanki bu vəziyyəti başqa cür ifadə ilə təsvir etmək olmazmış. О öz fıkrinin təsdiqi kimi şe'r məntiqində təsadüf olu- nan «durummu», «tutummu», «salımmı», «edimmi», «olmazmı olur» ki mi suallar qarşısmda lirik «mən»in həyəcanlarmı misal çəkir. Beyrəyin Xan qızı, səhər tezdətt yerrmdən duffiadim ım ? Boz ayğırm belinə oturmadımmı? Bu şe'r parçasında təsvir olunan dramatizm Beyrəklə Bam çiçək ara- smdakı məhəbbətin tosdiq olunmasına yardım edir. Bu dramatizm şe'rlər- də duet-dialoq səpkisindədir. Bu duet-clialoqda Ozan dədənin rolu səııət- kar məharəti də aşkar görünür. O, üçüncü şəxs kimi şe 'r mətninin arxa üzündə hiss oluııur. Prof. M .Həkimov «Dədə Qorqud kitabı»ndakı müqəddimənin ustad- namə tipli olduğunu, Dədə Qorqudun müdrik sözlərinin ustadnamələrdə- ki eyni bəndləıiə səsləşdiyini göstərir. 0 , qədim ozanm söybdiyi mıiqod- dimənin 3 m ərhəbli ustadnamə olduğuııu göstərərək deyir ki, dastana ve- rib n bu ustadnamələrdə həm də mövliyəçilik, öyüd-nəsihətçilik, divani ünsürlərinin peyvəndbri bir növ müştərəklik təşkil edir. M.Həkimov bu ustadnam əbrdəki poetik cəhətdən peyvəndbşdirilm iş cüm ləbri öyüd- nəsihətnaməbr, nəzmə çəkilmiş poetik ata sözbri adlandırır. Bu ustad- nam əbrin birinci m ərhəbsindəki mənzum atalar sözbrini üm um ibşdi- rilmiş fik irb r təşkil edir. Bunlar lıəm də öyüdnam əbrdir. İkinci ustad- namənin məzmununu Oğuz - tərəkəmə çoban-maldar adət-ən'ənəsindən doğan s ö z b r təşkil edir: - Bəli, mənim şir biləkli, aşlan ürəkli birdi bir Allah eşqində d ibkli- d öbkli əzizbrim ! - dcyo ozan giriş ediıv Mürsəl Həkimov üçüncü üstadnaməyə Dədə Qorqudun qarılar, gəlin- b r, xatunlar haqqında dediyi üm um ibşdirilm iş poetik fıkirbri daxil edir. Bu atalar sö zb ri m əqam ında işb n ən dədə sö zb ri alqış, qarğış, tə'nə. qaxınc, ailə-əxlaq, öyüd-nəsihət, vəsiy}?ot kimi qəbul olunaraq dastanda ictimai m ahiyyət daşıyır. Prof. M.Həkimov öz tədqiqatında ibtidai Oğuz cəmiyyətində qadınm roluna xüsusi diqqət yetirmiş, qadın haqqmda məşhur formulu - «Ana haqqı tanrı haqqı» deyimini gəlişigözəl söz kimi götürməmiş, onun cəmiy- yətdə yüksək rolunu, ana funksiyasmı, döyüşçü və sevimli yar olmasmı boylar üzrə təhlil etmişdir. M .Həkim ovm tədqiqatında qadın obrazlarının bir neçə tipi önə çəkilir. Bunlardan эп mühümü qadının ana portreti və onun tipikbşdirilməsidir. Biz əvvəlki səhifəbrdə də dastanlardakı məşhur ana obrazlarmdan bəhs etmişdik. Lakin M.Hokimov problemə geniş ra- kursdan yanaşaraq ana obrazının yüksək tipik səviyyəsini dastançılıqda mühüm mərhələ kimi qəbul edir və sonrakı dastanlarda yaranacaq ana obrazlarına hər cəhətdən tə'siıyedəcəyini söyləyir, onu folklorda xüsusi hadisə sayır. M.Həkimovun nəzərincə şifahi ədəbiyyatda Tomris, Nüşabə, Tutubikə, Nigar, Нэсэг, Qaratel kimi qəhrəman qadm-ana obrazlarmm yaranması, hər şeydən əvvəl, klassik və şifahi ədəbiy-yatımızın təsiri ilə olmuşdur. Klassik eposlarda tərənnüm olunan ana obrazları hər kədərə, ağrıya dözümlüdür, düşmən qarşısında alçalmır, ərinə və oğluna sədaqət- lidir, öz haqları uğrunda döyüşməyi bacarır. Burada xü su sib Burla xatunu və Dirsə xanın xatununa bu keyfıyyətlərin miras qaldığı ərr ibtidai epos dövrünün təsirini qeyd etmək lazımdır. Tarixdə öz döyüşkənliyi ilə məşhıır olan amazonka qadırıların Qafqazda yaşaması, bəlkə do onların amazonka yox, Oğuz qadını olrnası daha düşündümcüdür. Boylardakı qadın obrazları intuitiv duyumları ilə bir-birinə oxşayır. Burla xatunun oğlundan ötəri keçirdiyi iztirabları və onun dilindən söy- lənən mənzum mətni Dirsə xaııın xatununun oğlu üçün keçirdiyı həyə- canlarla və eyni ritm ik quruluşlu şe'r mətni ilə müqayisə edəndə bu ruhi bağlılığı izləmək olur. Dirsə xan - xatunu - Buğac və Qazan xan - Burla xatun - Uruz arasındakı ata - ana - oğul silsiləsi hər ıki ailədə baş verən dialoq-məhkəmənin eyni olması ilə başlanır, analarm övladları uğrundakı fədakarlıqları ilə sona yetir. Bu ana obrazlarma о biri boylardakı fəal qadınlar - Banıçiçək və Selcan xatun da qoşulur və onlarm ictimai rolu təkcə sevgili olmaqla bitmir, eyni zamarıda döyüşçü-qadın xüsusiyyətləri- ni daşıması ilə də yadda qalır. Нэш Веугэк, həm də Qanturalı onların qəhrəmanlığını qəbul etsələr də, bu qızların Oğuzda öyünəcəklərindən roncidə olub üzbəüz döyüşməyi, güləşməyi, onlara öz güclərini göstər- məyi lazım bilirlər. Amma Dəli Domrulun xatunu başqa qadın tipbrindən fərqli olaraq canmı belə qurban verməyi bacaran obraz kimi səciyyəbnir. Bu minvalla dastanda 3 tip qadm obrazmın olduğunu görürük. Bütün bu qadınları birbşdirən məntiqi təfəkkür isə onların ərlərinə qarşı sədaqətli olmaları haqqmdakı düşüncəni doğurur. M .Həkimovun b e b bir qənaəti doğrudur ki, bu qadınlarm iştirak etdiyi boylarda sınağa ç ə k ib n b r Dirsə xan, Qazan xan, Buğac, Uruz, Dəli Domrul, Qanturalı, Веугэк deyil, onlarm sədaqətli həyat yoldaşlarıdır. Prof. M.Həkimov dastanşünas olduğundan folklorda «Dədə Qorqud» dastanının rolunu da düzgün qiymətləndirir. Onun «Dədə Qorqud kitabı»nm özündən sonrakı yaranan dastanlara tə'siri ilə bağlı tezisbri də maraqlıdır. O, bu tə'siri aşağıdakı şəkildə izləməyi məqsədəuyğun hesab edir: 1. «Dədə Qorqud» dastanmın orta əsrlərdə və yeni yaranan dastanlara - «Koroğlu», «Qaracaoğlan», «Qaçaq Nəbi», «Qaçaq Kərəm», «Qaçaq Yarəli», «Dəli Alı», «Qaçaq Tanrıverdi», «Qaçaq M olla Nur», «Hacı Mohəmməd» kimi dastanlara tə'siri; 2. Qardaş özbək, qazax, qırğız, başqırd dastanlarma - «Alpamış», «Manas», «Ural Batır», «Yusif və Əhməd» kimi dastanların süjetlərinə «Dədə Qorqud kitabı»nın qəhrəmanhq süjetlərinin tə'siri; 3. Klassik, orta və yeni dövr dastanlarındakı qadmlarm, onlarm sosial yaşayış tərzinin, milli adət-ən'ənələrin, şe'r şəkillərinin bir-birinə oxşar olması, «Dədə Qorqud kitabı»ndakı «Müqəddimə»nin başqa dastanlarda ustadnamə şəklində olması, yumların isə duvaqqapma yerində işbnm əsi də epos yaradıcılığı ilə dastan yaradıcılığının köklərinin birliyini sübut edir. ƏDƏBİYYAT 1. Bəhlul Abdulla. «Kitabi-Dədə Qorqud»un poetikası. Bakı, Elm, 1999 2. Cəfərov N. Eposdan kitaba. Bakı, Maarif, 1999 3. Жирмунский B.M. Огузский героический эпос и «Книга Коркута» // Книга моего деда-Коркута. Баку, 1962 4. Kamal Abdıılla. Gizli Dədə Qorqud. Bakı: «Yazıçı» nəşriyyatı, 1991 5. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, Yazıçı, 1978 6. Xürrəmqızı A. Azərbaycan mərasim folkloru. Bakı, Səda, 2002, 210 s. 7. Xəlilov P. «Dədə Qorqud kitabı» və qədim türk dastan ənənələri // Kitabi- Dədə Qorqud (məqalələr toplusu). Bakı: «Elm» nəşriyyatı, 1999, s. 38 - 48 8. Hacıyev T. Dədə Qorqud: diiimiz, düşüncəmiz. Bakı, Elm, 1999 9. Həkimov M. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanmda xalq məişət mərasim- bri//Kitabi-Dədə Qorqud - 1300. В., ADPU nəşri, 2000 10. Rzasoy S. Oğuz mifoloji-epik dünya modelində xaos - «yalançı dünya»//«Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə» III uluslararası folklor konfransmın materialları. Bakı, «Səda», 2005 Yüklə 200,17 Kb. Dostları ilə paylaş:
|