I. Aylantirish shunday mantiqiy usulki, unda berilgan mulohazaning miqdorini saqlagan holda, sifatini o’zgartirish bilan yangi mulohaza hosil qilinadi. Bu usul bilan xulosa chiqarilganda qo’sh inkor sodir bo’ladi, ya’ni avval asosning predakati, keyin bog’lovchisi inkor etiladi. Buni quyidagi ko’rinishda yozish mumkin:
|
|
Xulosa asosi
|
|
Xulosa
|
1
|
A
|
Xamma
|
E
|
Xech bir emas emas
|
2
|
E
|
Xech bir emas
|
A
|
Xamma S emas P dir
|
3
|
I
|
Ba’zi
|
O
|
Ba’zi S-P siz emas
|
4
|
O
|
Ba’zi emas
|
I
|
Ba’zi S emas P dir
|
Aylantirishda A-E ga, E-A ga, I-O ga, O-I ga o’zgaradi.Demak, aylantirish usuli bilan xulosa chiqarilganda “biror nimaning qo’sh inkori uning tasdig’iga tengdir”, degan qoidaga asoslanadi.
II.Almashtirish shunday mantiqiy xulosa chiqarish usuliki, unda xulosa berilgan mulohazadagi sub’ekt va predikatlarning o’rnini almashtirsh orqali keltirib chiqariladi.
Almashtirishda berilgan mulohazadagi terminlar hajmi e’tiboriga olinishi shart. Agar berilgan mulohazadagi terminlar hajmiga e’tibor berilmasa, xulosa noto’g’ri bo’lishi mumkin.
|
|
Xulosa asosi
|
|
Xulosa
|
Almashtirish turi
|
1
|
A
|
Xamma
|
A
|
Xamma P-S
|
Sof almashtirish
|
2
|
E
|
Xech bir emas
|
E
|
Xech bir P-S emas
|
Sof almashtirish
|
3
|
I
|
Ba’zi
|
I
|
Ba’zi P-S
|
Sof almashtirish
|
4
|
A
|
Xamma
|
I
|
Ba’zi P-S
|
Toraytirilgan almashtirish
|
5
|
I
|
Ba’zi
|
A
|
Xamma P-S
|
Kengaytirilgan almashtirish
|
Almashtirishda A-Aga, ye-Ega, I-Iga, A-Aga, A-Aga uzgaradi
Demak, almashtirish usuli qo’llanilganda mulohazadagi sub’ekt va predikat hajmi aniqlanadi va shu asosda mulohazadagi terminlarning o’rni almashtirilib, xulosa chiqariladi. Bu usul, ayniqsa, tushuncha berilgan ta’riflarning to’g’riligini aniqlashda muhim ahamiyatga ega.
III. Predikatga qarama-qarshi qo’yish bevosita xulosa chiqarishning mantiqiy usullaridan biri bo’lib, bu usul qo’llanilganda berilgan mulohaza avval aylantiriladi, so’ngra almashtiriladi. Natijada hosil qilingan mulohazaning (xulosaning) sub’ekti asos mulohaza predikatiga zid, predikati esa uning sub’ektiga mos bo'ladi: 3) Predikatga karama – karshi kuyish orkali xulosa chikarish.
|
|
Xulosa asosi
|
Xulosa
|
|
A
|
Xamma
|
Xech bir P emas S emas
|
2
|
E
|
Xech bir emas
|
Ba’zi P emas S dir
|
3
|
O
|
Ba’zi
|
Ba’zi P emas S dir
|
1
Predikatga karama – karshi kuyishda A - ye ga, ye – I ga, O – I ga, uzgaradi .
4) Mantikiy kvadrat orkali xulosa chikarish.
a) Zidlik (kontrandiklorlik) munosabatiga asoslangan xolda xulosa chikarish.
,
b) Karama-karshilik (kontrorlik) munosabatlariga asoslangan xolda xulosa chikarish.
c) Kisman maslik (subkontrorlik) munosabatiga asoslangan xolda xulosa chikarish.
d) Buysunish munosabatiga asoslangan xolda xulosa chikorish .
Bunda, xulosada, S ning inkor shakliga bo’lishi xulosa bog’lovchining inkor etilishi natijasidir. Predikatga qarama-qarshi qo’yishda A-E ga, E-I ga, O-I ga o’zgaradi.
IV. Mantiqiy kvadrat orqali xulosa chiqarish.
Bunda oddiy qat’iy mulohazalarning o’zaro munosabatlarini e’tiborga olgan holda, mulohazalardan birining chin yoki xatoligi haqida xulosa chiqariladi. Bu xulosalar mulohazalar o’rtasidagi zidlik, qarama-qarshilik, qisman moslik va bo’ysunish munosabatlariga asoslanadi.
Zidlik (kontradiktorlik) munosabatlariga asoslangan holda xulosa chiqarish. Ma’lumki, zidlik munosabati A-O va E-I mulohazalari o’rtasida mavjud bo’lib, uchinchisi istisno qonuniga bo’ysunadi. Bu munosabatga ko’ra mulohazalardan biri chin bo’lsa, boshqasi xato bo'ladi va aksincha, biri xato bo’lsa, boshqasi chin bo'ladi. Xulosalar quyidagi tuzilma bo’yicha tuziladi:
; ; ;
Qarama-qarshilik (kontrarlik) munosabatlariga asoslangan holda xulosa chiqarish. Qarama-qarshilik munosabati A va E mulohazalar o’rtasida mavjud bo’lib, ziddiyat qonuniga bo’ysunadi. Bu munosabatdagi mulohazalardan birining chinligidan boshqasining chinligini asoslab bermaydi, chunki har ikki mulohaza ham xato bo’lishi mumkin.qarama-qarshilik munosabatidan , ko’rinishida xulosa chiqarish mumkin.
Dostları ilə paylaş: |
