Bu izahatdan sonra əbu Bəkir Abdulla Dəvadari «Oəuzna-
m
əənin mövzu və mündərəcatı haqqında məlumat vermək istə-
k
ən; «Burada bu qövmin ilk dəfə xruclarını və onlara aid umrun
iqtidasını zikr etmək istərdik ki, bu xüsusda öz kitablarında da
m
əlumat vardır. Fəqət onların bəziləri əəri əərifcə caiz deyildir”
qeydini
əlavə edir. Dəvadarinin buraya qədər vəsiqə olaraq al-
dıəımız məlumatı üzərində duralım.
C
əbrayıl ibni Bəxtuəunun verdiyi məlumata görə ounun ərəb-
c
əyə tərcümə etdiyi farsca «Oəuznaməə əbu Müslüm Xorasanın
x
əzinəsinə aid olmuədur. Halbu ki, Abbasi hökumətinin təəkilinə
köm
ək edən əbu Müslüm Xorasani bu hökumətin II xəlifəsi əbu
C
əfərül Mənsur tərəfindən (hicri 137) sənədə qətl edilmiədir.
Dem
ək olar ki, «Oəuznaməənin farsca tərcüməsi 137-ci il tarixdən
əvvəl mövcud idi. Hələ əbu Müslüm Xorasanın o kitabın ailə-
sind
ən özünə miras qaldıəını söyləməsi farsca nüsxənin öz yaəını
dolduran s
ənədlərdən əvvəl olduəunu göstərmiədir.
36
O halda farsca «Oəuznaməənin tərcümə edildiyi zamanın
ərəb dilinin ərəbistanda yeni-yeni zühr etdiyi zamana təsadüf
etdiyi aydınlaəmıə olur.
Halbu ki, o biri, t
ərəfdən Dəvadarinin «Oəuznaməədə türklərin
m
ənəəyi haqqındakı məlumata aid izahat vermək istədiyi halda əə-
ri
ətin caiz görmədiyini qeyd etməsi «Oəuznaməənin hənus ərəb is-
lam feodalizm iç in
ə girməyən oəuz türklərinin müsəlmanlıəa zidd
olan h
əyatı görüə tərzlərinin xarakterinin havi olduəunu göstərir.
D
əvadarinin bu izahatını farsca «Oəuznaməənin əbu Müslüm Xo-
rasanın ailəsinə aid olduəu məlumatını yanına gətirincə və bu ailənin
hicri tarixinin ilk ill
ərində yaəadıəını düəününcə farscaya tərcümə
edilmiə «Oəuznaməənin islamiyatın zühurundan əvvəl yazılmıə bir
kitab halında mövcud bulunduəunu qəbul etmək lazım gəlir.
Farsca «Oəuznaməənin Xorasanlı bir türk olan əbu Müslüm
Xorasaninin kitabxanasında tapılması da bizə açıq olaraq göstərir
ki, «Oəuznaməənin farsca tərcüməsi Xorasan sahələrində vaqe
36
əbu Müslümün ailəsinin həmin kitabı əbu Müslümün həyatda olduəu bir
zamanda
əldə etmiə olması da qeyri-mümkün deyildir. əradədən.
173
olmuədur. Eyni zamanda tətəbböönaməmizin baəlarında qeyd
etdiyimiz kimi daha hicr
ətdən çox əvvəl oəuz türklərinin əranın
əimal-əərqi sərhədlərində yaəadıqları və bunların iranlılarla iqti-
sadi münasib
ətində bulunduqları
37
da düəünüləcək olursa «Oəuz-
nam
əənin farscaya tərcümə tarixini oəuzların ərana yavaə-yavaə
yaqaədıqları zamana qədər götürmək icad edər.
38
Bundan da anlaəıldıəı vəchlə «Oəuznaməə oəuz türklərinin
hicr
ətdən əvvəl baəlayıb, hicrətdən sonra da qüvvətlə davam edən
indiki Az
ərbaycan torpaqlarına köçmələri əsaslarına uyəun ola-
raq, inkiəafa baəlayan el ədəbiyyatının ilk əsəri olmuədur.
«Oəuznaməənin bu tarixdən sonra, ziraətçilik tərərrüfatı
əəklinə əsaslanmaəa baəlayır. Azərbaycan türk kütlələri arasında
n
ə əəkildə davam etdiyinə və zamanımıza qədər köylərimiz ara-
sında nə tərzdə yaəadıəına aid bula bildiyimiz vəsiqələrin təhlili
il
ə «Oəuznaməənin mahiyyətini göstərən izahatı gələcək məqa-
l
əmizə buraxırıq.
Qafqaz v
ə Azərbaycan xalqı arasında bir ədəbi əsər olduəu
v
ə onun məhəlli iqtisadi əərait içində az-çox əəklini dəyiədirərək
son
əsrə qədər yaəadıəı barəsində əldə edə bildiyimiz vəsiqələr
bunlardır:
1. "Layden"d
əki əərqiyyətə aid əlyazması kitablarından
istifad
ə edən müsəmirik Brokelman əbdulhəq ibni Süleymanın
Az
ərbaycan əhalisi arasında uyəus mənkəbələrindən bəzilərini
toplayıb bir məcmur halında yazdıəını, onun öz əsərindən çıxar-
ma
ə istismar etmək surəti ilə qeyd edir. əbdul Həqq ibni Süley-
manül Az
ərbaycanı miladi XIII əsrdə yaəamıə tarixçi mühərririlə-
rimizid
əndir. O halda bu məlumat bizə «Oəuznaməənin XIII
əsrdə Azərbaycan arasında intiəar etmiə bulunduəunu göstərir…
2. 1633 tarixind
ən etibarən, Rusiyyə, Qafqaz və əranda səya-
h
ət yaparaq tədqiqatda bulunan alman səyyahlarından Saksoniyalı
37
Akademik V.Bartold: Mesto pri Kaspiyskiy oblastev v istorii musalman-
skoqo mira, str. 23.
38
Mü
əllifin göstərdiyi səbəblərə oəuzların ərana yanaədıqlarından çox zaman
sonra t
ərcümə edilmiə olmasına mane olmaz.
174
Olearus s
əyahəti əsnasında Dərbənd əəhərinə də uəramıədır.
Olearusun D
ərbəndə gəliəi 1638 sənəsində olmuədur. Yazmıə
olduəu səyahətnamədə Dərbəndə gəldiyi tarixdə, Dərbəndin türk
ail
əsinə məxsus uzun boylu və yarım silindir əəklində qəbirləri
havi olan m
əəhur qəbirstanı haqqında da məlumat verməkdədir.
Bu m
əlumat içində kəndisinə Dərbəndə uəuzların müharibəsi ilə
«Oəuznaməənin qəhrəmanlarından Salur Qazan və zövcəsi Burla
Xatun haqqında əayi olan əfsanələrində hekayə edildiyini qeyd
edir. S
əyahətnamədə o cümlədən deyilir ki:
«
...Bu q
əbirlər haqqında əhali bu tarixi nəql edirlər: guya
q
ədim zamanlarda Məhəmməd Peyəəmbərdən az sonra Hindis-
tanda Qa
zan adlı bir padəah olmuə, mənəəcə uəuz millətindən idi.
Bu mil
ətdə məvara Elburusda, Təbərəstanda sakin idilərə.
«
...
Qazanın Daəıstan ləzgiləri ilə müharibəsi çıxmıə, ləzgilər
bir neç
ə gün arasında məruf olanların qəbirləri üzərində yuxarıda
söyl
ənildiyi kimi yarım silindir əəklində niəanlar qoyulmuədurə.
«
...D
ərbəndin dəniz sahilinə doəru bir qəbiristan daha var ki,
orada 40
ədəd qəbir mövcud olub ətrafına divar çəkilmiə, üzərinə
d
ə bayraqlar (ələmlər) tikilmiədir. əranlılar bu qəbiristana cəhl
m
ənnan, türklər və tatarlar isə qırxlar adını verirə.
Burada da yen
ə müharibədə ölmüə 40 əahzadə və müqəddəs
adam gömülmüədür.
Bu s
ətirlərin bir vəsiqə halında əlimizdə bulunan “ Oəuznamə”-
nin naəıllarında Qazanın əimali Qafqazda dərəbəyləri və gürcülərlə
göst
ərilən müharibələri yanına qoyunca “ Oəuznamədə”ki naəılların
miladi XVII
əsrə qədər xalqımız arasında yaəadıəını isbat edir.
3. 1722-ci ild
ə Dərbənddə olan əski Rus imperatoru Böyük
Pyotur il
ə Dərbəndə gələn knyaz D.Kantemir dəxi, Dərbənd əhali-
sinin h
əyatına aid xatirələr tutmuədur. əlyazması halında olan bu
xatir
ələrə istinad edən müdəkkik Firən xalq arasında və hisarlar
üz
ərində uəuz mənkəbələrinə aid xatirələr bulunduəunu qeyd edir.
39
39
Signa antigue hiaroglorhica et seripta Ogusiana gual in muro urbis et
monumentis sunt observata Eichwald, Reise ete B II, s. 212
175
Dostları ilə paylaş: |