yaminov türkm
ənlər arasında Qorqudun özü üçün xatırlanan
q
əbirlərdən qaçması” haqqındakı əfsanənin Qırəız steplərində kö-
ç
əbələr arasında məlum olduəunu qeyd ediyor. Və əsatirin qır-
əızlar arasındakı əəklini nəər edərək
onlar tərəfindən Qorqudun
möht
ərəm bir zat tanıldıəını söyliyor.
əslən baəqırdıstanlı olan əbdülqadir türkmənlər arasında
m
əruf olan “ Qorqudun qəbrinin qazma” məsələsinin Qırəız-Qa-
zaxlarda da olduəunu söyliyor və Qorqud nüfuzunun əbubəkr
Dibayevin xalq əeirləri məcmuəsindən aldıəı bir məsəl ilə qazaq-
qırəız baqəılarının (xalq əairlərinin) əsərlərində əks eylədigini
yazıyor, əeiri biz də ondan nəql ediyoruz
1
.
Su basında Süleyman
Su ayaəı ayır Qorqut
Belayl
ərdi sin qorqıt
Ay
daçı birmən dəpərim
Türkistand
ə tumək bab
Sayramdaəı sansız bab
Otrar daəı otuz bab
ən ülkəni arslan bab
Qaraxan ata övliya
∗∗∗
Su ayaəı ir Qorqut
Fala getdi sin Qırqıt
Baqsı piri iməsən bin
Közindi sal qolım tut
Sizd
ən mədət, tələyimən.
Sunaq
ata övliya
Sizd
ən mədəd, tələyimən
Qorqud ata övliya.
Daha aəaəıda görəcəkimiz kibi Qorqudın nüfuzu, əsərlərinin
ən çox intiəar etdigi yer bilxassə Seyhundən cənub və əərqə doəru
yürüy
ən bir xətt üzərində oturan əərqi oəuzların yaəadıəı yerlər-
1
Qırəız və Qazax türkləri arasında Qorqudun nüfuzuna aid təfsilat üçün
baxınız: Türkiyyat məcmuəsi, səhifə 216-217, əstanbul 1925.
97
dir. Almalıq, Sayram sahəsindən Seyhun həvalisinə köçərək bu-
rada paym
əkt belə təsis
edən oəuzlar, buralarda ən çox təmas
etdikl
əri qırəızlar və baəqırdların əsnafı olmuədur. Eyni zamanda
oəuzlardan bir qolun əimali Xəzərdən, Volqa hövzəsindən
keç digi d
ə nəzərə alınırsa “ Tarixi-düst Sultan”ın Saray əəhəri ya-
xınlıəında mövcudiyyətini söylədigi Qorqud astanası – əgər Dədə
Qorqud il
ə əlaqədar isə – mühacir oəuzların oralara qədər Dədə-
nin nüfuzunu yapmaları da ehtimaldan uzaq degil.
V.V.Bartold d
əxi (Rus imperatorlıq arxeoloji cəmiyyətinin
əərq əöbəsi nəəriyyatı cild 9, səhifə 272-273) də oəuz cameəsinə
m
ənsub olan türkmənlər ilə qırəızlar arasında yaəayan Qorqud
haqqındakı xatirələri qarəılaədırdıqdan sonra bu nəticəyə vasil
oluyor: “ Gərək türkmən, gərəksə qırəız rəvayətləri müətərək bir
m
ənbədən gəliyor. Qırəızlarasa Aəaəı Seyhunun qədim sakinlə-
rind
ən (oəuzlarından) keçmiədir”.
əbubəkr Abdullah bin Aybək əl-Dəvadariyə müraciət edə-
c
ək olursaq, tamamilə Bartoldun fikrini təyid edəcək olur. Yuxa-
rıda da izah etdigimiz kibi Dədə Qorqud hekayələri oəuznamənin
bir qismidir, “ Oəuznamə” də oəuz türklərinə aiddir.
§3.
Qorqudun əöhrətini daəıyan yerlərdən birisi də Anadolu-
dur. əübhəsiz, Azərbaycan yolu ilə əçəri Anadoluya qədər yayılan
oəuz qəbilələrinin digər qismi eyni mənəədən aldıqları bədii ənə-
n
ələri Anadolu topraqlarına da nəql edəcəklərdi. Bu surətlə Qorqud
hekay
ələri də Anadolu türkləri içinə yayılaraq əsrlərcə yaəamıədır.
Qorqud hekay
ələrinin Anadoluda məəhur olduəunu – “ mət-
bu sah
ədə ilk dəfə” önə sürən yenə Bartolddur. Mumileyh XV
əsrdə yazılan “ Tarixi-Ali Səlcuq”un qeydinə baxaraq, mənqəbə-
l
ərin burada da yaəadıəını qeyd ediyor.
Bundan
sonra Türkiy
əli bir-iki müdəqqiqin nəzərini cəlb
ed
ən Qorqud hekayələrinin Anadoluda yayıldıəı haqqında hənuz
layiqil
ə ümumi bir tədqiq yapılmamıədır.
Mü
əllim M.Cövdət Qorqud hekayələrindən birini bilizzat
eəitdigi bu sətirlərlə söyliyor: “ Küçüklügündə babamın xidmətin-
d
ə bulunan bayındırlı Məhəmməd Cavuə Təpəgöz hekayəsini
bana tatlı-tatlı anlatırdı” (“ Yeni məcmuə”nin fövqəladə nüsxəsi,
98
s
əhifə 90, əstanbul, 1334). Qorqudun Anadoludakı nüfuzunu görə
bilm
ək üçün daha səlahiyyətdar olan bu amilin izahatını buraya
olduəu kibi nəql ediyoruz.
“ Baəlı-baəınə uzun bir tədqiqə möhtac olan oəuz dastanı və
“ Dədə Qorqud” kitabı həqqində möhtac olan oəuz dastanı və “ Də-
d
ə Qorqud” kitabı həqqində burada müxtəsərən belə məlumat ve-
r
əcək degiliz; yalnız Yunisdən əvvəlki Anatolı həyatının imkan
m
ərtəbəsində tam və həqiqi bir lövhəsini ərz və təsvir edə bilmək
üç ün o devrd
ə bu mənqəbələrin (Dədə Qorqud) arasında fövqəladə
əaye olduəı oəuz ozanlarının o mənqəbələri əllərində qopuzlərlə tə-
r
ənnüm etdiklərini də əlavə etməliyiz. Türklərin əski dastanı dövr-
l
ərinə aid olan bu müətərək məhsullər Anadoluda alplıq həyatının
hökmran olduəı zamanlərdə, təbii, xarüqələrə məczub,
ibtidai ruhlu
insanları fövqəladə əlaqədar və mütəhəssis ediyordı. əsrlərdən bəri
davam ed
ən o əski temalər dəgiəməməklə bərabər, zaman və mə-
kan etibaril
ə mənqəbələrdə vücudə gələn bəzi zəruri yeniliklər
daha ziyad
ə təcəssümi dəvət etməkdə və zatən
pək əskidən bəri
onun z
əvqini almıə olan xəlq üzərində daha eyi bir təsir icra elə-
m
əkdə idi. O devrə aid bütün o xəlq əsərləri, yaxud dini-əxlaqi
moiz
ə və hekayələr, “ Battal Qazi” kibi qəhrəmanlıq mənqəbələri
“ Dədə Qorqud” hekayələri yanındə çox sönük və təsirsiz qalıyor-
lardı. Bir cümlə ilə xülasə etmək istərsək alplar devri Anatolusu-
nun
bütün sücayayi-zevqiyy
ə və əxlaqiyyəsi əl bariz olaraq bu
əsərdə görmək mümkün oldıəını söyləyə biləriz. “ Oəuznamə”
ünvanil
ə də yad edilən bu hekayələrdən bəziləri, məsəla içlərdən
ən əayan-diqqəti olan və müxtəlif Avropa alimləri tərəfindən yunan
əsarətindəki “ SəKLON”lərlə böyük bir rabitə görülən o məəhur
“ Təpəgöz” mənqəbəsi hala Anatolunın bəzi köylərində yaəamaq-
dadır” (Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəvviflər, səhifə 279-283).
ənostrantsev Türkiyə tarixi əəxsiyyətləri
tərəfindən Qorqud
adının özlərinə ad olaraq qollanılmasında böylə “ Dədə Qorqud”
hekay
ələrinin intiəarının təsirini buluyor
1
. Zaman keç dikc
ə Qor-
1
əski Osmanlı padəahlarından ikinci Bayazidin oəlu əahzadə Qorqudı misal
göst
ərən ənostrantsev diyor ki: «əəəəəəəə, əəə əəəəəə əəəəə əəəə əəəəə
99