TÜRK EL ƏDƏBİYYATINA ELMİ BİR BAXIŞ.
«OĞUZNAMƏ»
Professor A.Samoyloviç
ə
Az
ərbaycan xalq ədəbiyyatının baəlanması, burada, türk
əəirətləri ilə, feodallıq baəlandıəı zamanlara təsadüf edir. Miladi
beəinci əsrin baəlanəıcında sasanilər əranın əimal-əərqi sərhədləri
Tokiyo imperatorluəunun hakimiyyətinə dayanırdı.
Bu s
ərhədlər boyunca yaəayan və Ceyhun-Seyhun nəhrlərini
qaplayan Oəuz qəbilələri eyni zamanda Tokifo imperatorluəunun
s
ərhəddini gözətləyirdi.
24
Oəuzlar bu sahələrdə əksəriyyətlə köçəri
halında yaəamaqla bərabər qismən də torpaəa yerləəərək ziraət
t
əsərrüfatına istinad edən bir həyat sürürlərdi ki, bu təsərrüfat əəkilli
say
əsində Yeni kənd adı ilə bir köy də təsis etmiələrdi.
25
Beəinci
əsrin sonlarına doəru Almalıq daə tərəflərində yaəayan baəqa türk
q
əbilələri, Ceyhun- Seyhun otlaklarını əldə etmək üçün hücum
ed
ərək, oəuzları maldarlıq təsərrüfatı üçün müsaid olan zəngin otlaq
yerl
ərindən qovmaəa qalxmıədılar, oəuzların bir qismi əimali Xəzər
ticar
ət yolu ilə cənubi Ruiya ətəklərinə keçdilər bir qismi də Orta
Asiyayı Bizans sərhədlərinə baəlayan ticarət yolunu təqib edərək,
əərq və əimali əranın sulak və otlak yerlərini qapmaəa baəladılar.
ərəbistanda əməvi hakimiyyətinin ilk zamanlarında (hicri
birinci
əsrdə) cahangir ərəb orduları əranı istila etdikləri zaman, əra-
nın əimal-əərqində bu ordularla üz-üzə gəlmiə və onlarla dəfələrlə
çarpıəmıədır. Hicri 150-ci il sənədə əstazsiz adlı bir oəuz əəirət
b
əyinin idarəsi altında balta və lapatkalarla silahlanmıə oəuzların,
ərəbləri əimali əranda məhv etdikləri tarixcə məlumdur.
26
əətə
hicr
ətdən çox əvvəl ərana axmaəa baəlayan bu oəuz türkləri yavaə-
yavaə indiki cənubi və əimali Azərbaycanı əski Aranı, əski Ermə-
24
Memoire sur lethnografie de le Perse: Khanikaff, s
əh.82.
25
Akademik V.Bartold: «
Mesto prikaspiyskix oblastey v istorii musulman-
skoqo miraə i «əstoriə turkskix narodov Srednıy Aziiə
26
Ibn-El-Athir: Ye Yivre de la creation et de lhistaire, VI, s
əh. 68.
167
nistanı, əərqi Anadolu öz təsərrüfatlarına müsail bir yer olaraq
bulunmuəlardı və buralarda köçəri həyatlarını qurmuəlardı.
Bakı Darülfünunun siyasi iqtisad professoru Berin cəmiy-
y
ətin üst quruluəu məhsullarından, onun bazasının xarakterinin,
bütün c
əbhəsində olmasa da bir çox cəhətlərdən çıxara bilmək
müm
kün olduəunu qeyd edir.
27
əlimizdə yeganə vəsiqə olan
“ Qorqud kitabı”nı bu əsasa istinad edərək, gözdən keçirsək, ərəb
cahangirl
ərinin istilasından əvvəl və bundan sonra Azərbaycan
türkl
əri arasında həyatın nə kimi istehsal əərtlərinə istinad etdiyini
anna x
ətləri ilə çıxara biləriz.
“ Qorqud kitabı”nın havi olduəu məlumata görə türklərin
h
əyatında ilk rol oynayan təsərrüfat əəkili ovçuluq və maldarlıq
t
əsərrüfat əəkillidir. Ovçuluq indii olduəu kimi bir fərdin tətbiq
etdiyi əəkildə deyildi. Tamamilə ictimai bir mahiyyətdə idi. Bir
əsirət, yaxud bir çox qəbilə yaəımının iətirakı ilə yapılan ov
m
ərasimi, bir istehsal əəkilindən baəqa, bir əey deyildir. əldə
edil
ən ovların istehlakında o insan yıəını müətərək olaraq istifadə
edirdi. əctimai ov ümumiyyətlə bir əsirət böyügü bəy, yaxud xan
t
ərəfindən idarə edilirdi.
Sasi degil
ən Gürcüstan aəzında yaəayan və məmləkətini
Trabzondan D
ərbəndə qədər geniələndirən Xanlar xanı Bayandur
xan il
ə Qazanxan
28
Xorasandan Trabzona q
ədər uzanan əski Azər-
baycan torpaəlarında yaəayan «əç oəuzlarıə, «Taə oəuzlarıə və
«Qolan oəluzlarıə, sıx-sıx böyük ovlara sürüklədikləri anlaəılmaq-
dadır.
29
Bu ovlarda at sürm
əyi və silah qullanmayı bilən hər kəs
iətirak edirdi. Bu sürətlə yaəadıqları sahələrin mərkəzlərində müda-
fi
ə qüvvəti, bu zamanlarda az olduəundan sərhədləri əski Ermə-
nistana dayanan
əski Bizansın Rum qəbilələri Azərbaycan köçəri-
l
ərinə ən çox bu zamanlar basqın yapılardı. Bu hal məiəəti çətinləə-
dirdiyind
ən getdikcə qəbilə qüvvələrinin mühüm qismi müdafiə
27
Prof. Berin «Obəie predposılki feodalizmaə, Baku, 1920 q.
28
XVII
əsrdə Qafqaza gələn alman səyyahlarından Oliarius Qazan xanın
q
əbrini Təbrizdə gördüyünü söyləyir.
29
“ Qorqud kitabı”, səh. 21
168
üç ün m
ərkəzi yurdda bıraqılırdı ki, bu da getdikcə maldarlıq və
zira
ətçilik təsərrüfatının artmasına səbəb olurdu.
30
Türkl
ər Azərbaycan torpaqlarında feodalizm dövrünə girdik-
d
ən sonra da Selcuqlarda Aəqoyunluların və Qaraqoyunluların
saray feodal v
ə əmirləri tərəfindən də bu ovçuluqların ictimai
deyil, xüsusi m
əqsəd və əəkildə davam etdirildiyini biliriz
31
ki, bu
h
ərəkət Qafqaz xanlıqlarını zamanına doəru əyləncə mahiyyətini
almıədır. Ovçuluq təsərrüfatı yanında Azərbaycanlıların ilk dövr-
l
ərində inkiəaf edən təsərüffat əəkillərindən birisi də maldarlıqdır,
heyvan b
əsləməklə meydana çıxan istehsal əərtlərinə istinad edən
bu t
əsərrüfat əəkili, Azərbaycanda, qəbilə rəisləri ətrafında inkiəaf
etdiyi görülm
əkdədir. Artıq bu dövrdə qəbilə rəisləri yaxud əəirət
b
əyləri siyasiləəmiə bir maldar mahiyyətindədir. Qazan xan bütün
oəuz bəyləri ilə ovda ikən gürcülər Dərbəndə basqın yaparaq, onun
ordak
ı on min qoyununu yaəma edirlər.
32
Mali mülkiyy
ət haqqına sahib olan qəbilə rəisləri ilk dövrlərdə,
istismar etdiyi q
əbilələri, yalnız özündə mərkəzləədirdiyi maldarlıq
istihsalatından faydalandırırlardı. Bu üsulun ən xarakterik təzahürləri
əölən ilə ev yaəmalamaq mərasimləridir. Azərbaycan türkləri ara-
sında ilk zamanlar, bu mərasimlər uzun müddət yaəamıədır.
əölənlərdə əəirət rəisi tərəfindən minlərcə heyvan kəsilir
toylar (bizd
ə toyun əski mənası qonaqlıq olmuədur) yapılırdı.
Bütün q
əbilələr bu toylardan istifadə edərdi. Ev yaəmalamaq da
iqtisadi
əsasa malik bir mərasim idi. əəirət rəisi çapıb çaldıəı
əeyləri və qəbilələrin istismarı ilə əldə etdiyi malları sənədə bir,
yaxud iki d
əfə qəbilə bəylərinə yaəma edilirdi.
əəirət rəisi, qəbilə bəylərini çaəırır, yeyərlər, içərlərdi və
sonra r
əis öz qadınının əlindən tutub çadırından çıxardı və bəylər
30
Ziyar
ətin yüksəlməsində, heyvanlar üçün qıəlıq azuqə ehtiyatı yıəmaq
m
əcburiyyət dəxi əsaslı səbəb olmuədur. ədarədən.
31
Akademik Köprülüzad
ə Məhəmməd Fuad: «Selcuqlar zamanında türk mə-
d
əniyyətiə.
32
«Qorqud kitabıə, səh.120.
169
Dostları ilə paylaş: |