4. «Qorqud kitabıə da bu xüsusda bizə bir çox
vəsiqələr ver-
m
əkdədir. Burada yalnız bir neçəsinə isnad edəcəyik: kitabın baə-
lanəıcında bu cümlələrə təsadüf ediriz (imla eyni ilə): “ Məhəmməd
zamanına yaxın Boyat boyundan Qorqud Ata deyirlər bir ər qopdu.
Oəuzun ol kiəi tamam bilicisi idi. Nə deyir olurdu.”
40
Bundan da
anlaəılır ki, Qorqud adlı zat, Azərbaycan türklərinin bir qolu olan
v
ə Azərbaycan musiqi və ədəbiyyatında mühüm rollar oynayan
Bayat q
əbiləsinə mənsubdur. O biri tərəfdən Qorqudun bir “ Oəuz-
nam
ə” müəənnisi olduəunun düəünərkən “ Oəuznamə”nin Azər-
baycanda mühüm
mövqeyi olduəu izah edilmiə olur.
5. “ Qorqud kitabı”ndakı mənkəbələrin cərəyan etdiyi coərafi
yerl
ərdə əski Azərbaycan sahəsinin dəxi tamamilə daxil olduəu
göst
ərilməkdədir. Masaların içində zikr olunan
və zəmanəmizə
m
əlum olan yerləri baədan ayaəa qədər gözdən keçirəlim: Mardin
q
ələsi, Baybut hisarı, Aqhisar, Trabizon, Qara dəniz, Qadılq daə,
Abxaza, Gürcüstan aəzı, Göyçə dənizi, Gəncə, Dəmir qapı, Qara
D
ərbənd, yaxud Dərvand...
Bu yerl
əri xəritə üzərində bir cizgi ilə bir-birinə baəlarsaq bu
n
əticəyi əldə edəriz:
əndi əərqi Anadolu adlanan əski
Ermənistan və Qara dənizdə
D
ərbənd əəhərinə qədər uzanan bir sahə Cənubi Qafqaz da buraya
daxildir. Bir d
ə hər nə qədər ad zikr olunmuədursa da vəqələrin
gediəindən əimali əranın, Cənubi Azərbaycanın da bu sahənin cənub
ətəyini təəkil etdiyni təxmin ediriz. Məsələn, Dərbənd və Gürcüstana
kaf
ərləri çapıb yaəma etməyə gedərkən, axar sulardan keçildiyindən
b
əhs edilir ki, heç əübhəsiz bunlar Kür və Araz nəhrləri ilə qollarıdır.
«Qorqud kitabıə «Oəuznaməənin bir hissəsi olduəundan, bu
halda «Oəuznaməənin Azərbaycanda
məhəlli bir rəng alaraq,
intiəar etdiyini göstərir. Bir də yuxarıda göstərildiyi kimi, Azər-
baycan türkc
əsinin yayıldıəı yerlərdə cərəyan edən naəılların hər
birin
ə «Oəuznaməə deyilməsini də əlavə etsək bu cəhət bir qat
daha qüvv
ət qazanmıə olur. “ Qorqud kitabı”ndakı naəılların ço-
xu
nun sonunda “ Oəuznamə” adı anıldıəı kimi (səh. 20-86-119 və
40
“ Qorqud Ata kitabı” səh.3.
176
sair). Gürcüstan padiəahları ilə Oəuzların müharibəsini
təsvir
ed
ən «Salur Qazanın evinin yaəmalandıəıə naəılı da «Dədəm
Qorqud g
əlibən boy-boyaladı, soy söylədi, bu “ Oəuznamə”yi
düz
dü, qoəduə cümləsi ilə bitirməkdədir.
6. “ Oəuznamə” müəənisi olan Qorqudun kitabda bir ozan
olaraq göst
ərilməsi də bizim üçün vəsiqə təəkil edir. Məlum oldu-
əu üzrə ərəb feodalist cəmiyyət quruluəu, hənuz əski türklərcə
q
əbul edilmədən əvvəl müxtəlif türk və tatar
qəbilələri bir azda
dini sif
əti havi olan el əairlərinə qam, baxsı dedikləri kimi Oəuz-
lar da ozan deyirl
ərdi.
41
Bu ozan t
əbiri bizim aramızda, ta indiyə qədər yaəamıədır.
Hazırki halda, xalq ədəbiyyatımızda belə, buna bol-bol təsadüf et-
m
əkdəyiz. Vəsiqə olaraq bir neçə xalq türküsü aldık:
Atam ozan olubdur,
D
ərdə dözən olubdur.
Quə dili bilməz canım,
ərizə yazan olubdur.
Naxçıvan
Evim
ə ozan gəlib,
P
ərdəni pozan gəlib.
Gündüz olan iələri,
Gec
ə yazan gəlib.
G
əncə
Qızım-qızım qızına,
Qızımı verəm ozana.
Ozan axca qazana,
Qızım gecə bəzənə.
Şəki
42
41
Akademik Köprülüzad
ə Məhəmməd Fuad. Türk ədəbiyyatının mənəəyi.
“ Milli tətəbilər məcmuəsi”, cild 2. say 4, 1331.
42
əmin Abid. Türk ədəbiyyatında bayatı-mani növü. Azərbaycan tədqiq və
t
ətəbbi cəmiyyətinin tapəırıəı ilə hazırlanmıə bayatı güllüyyatına əlavə edilmiə
t
ətəbböönamə.
177
7. əski Alman əərqiyyatçılarından Fon Ditsin, 1815-ci sənə-
sind
ə təb etdirdiyi əərq materialları güllüyyatı içində “ Həzətür-
risal
ə min qəlimati Oəuznamə əl məəhur” “ Atalar sözüə adlı bir
risal
ə də vardır.
43
Bu risal
ə adından da məlum olduəu üzrə «Oəuznaməənin
havi olduəu atalar sözlərindən yapılma bir məcmuədir. Bundakı
atalar sözl
ərindən əlimizdə olanlardan
bəziləri az-çox əəkilini
d
əyiədirməklə indii də Azərbaycan xalqı arasında yaəamaqdadır.
Oəuznamədə: «əgidlik et, dənizə at! Balıq bilməsə xaliq bilərə.
Az
ərbaycanda indiki əəkili:«Yaxəılıə et, at dəriyaya, balıə
bilm
əsə xalıq bilərə.
Bu kimi atalar sözü d
ə, «Oəuznaməənin Azərbaycanda
intiəarı təyin etməkdədir.
8. XVII
əsrin türk səyyahlarından Evliya əələbi öz səya-
h
ətnaməsində Dərbənd əəhərinin «ziyarətgahı çəbəlil ərbəinə,
y
əni qırxlar məkandan bəhs edərkən Qorqud Atasının qəbrini bu
q
əbiristanda gördüyünü aəaəıdakı sətirlərdə qeyd etməkdədir:
«
...
Qırx ədəd qəbri əzim olub ziyarətgahı ənamdır, (ziyarət-
gahı Dədə Xurxud ulu sultandır). əirvanlılar bu sultana müətək-
kiddirl
ər”.
44
Bu qeydd
ə anlaəıldıəına görə, Qorqudun xatirəsi əski
Az
ərbaycanlılar arasında qüdsi bir mahiyyət almıədır. Qorqudun
böyl
ə əhəmiyyət qazanması, onun çox geniə ölçüdə nüfuza malik
olduəunu göstərir ki, bu da onun “ Oəuznamə” naəıllarını eldən-
el
ə gəzərək çalıb oxuması sayəsində vicudə gəlmiədir.
9. “ Oəuznamə” naəıllarının qəhrəmanlarından Qazan ilə
zövc
əsi Burla xatun adına Cənubi Azərbaycanda iki qəbir bulun-
ması da «Oəuznaməənin Azərbaycandakı mövqeini göstərən və-
siq
ələrdəndir. Bu qəbirləri gözü ilə görən alman səyyahı Olearius
bu c
əhəti aəaəıdakı sətirlər ilə izah edir:
«
...Qazan öldürüldükd
ən sonra Təbriz
civaridə Aci nəhr kə-
na
rında dəfn edilmiədir. əndii də
45
onun q
əbrini orada görmək
43
«Denkur digkeiten von Asienə II 399 sg. Berlin 1815
44
S
əyyahətnameyi Evliya əələbi; ikinci cild, səh. 312.
45
Y
əni 1636 sənəsində - ə.A.
178