bütün çadırdakı əeyləri, malları qarət edib bölüədürərdi. Hər bəy
qazandıəı malları götürüb öz qəbilələri arasında paylaədıradı.
«Ev yaəmalamaqə mərasimində rəisin topladıəı sərvət, ta-
mamil
ə qəbilələrə keçdiyindən qəbilələr üçün iqtisadi böyük bir
əhəmiyyəti haizdi. Hekayə edildiyinə görə, Azərbaycan əəirət
r
əislərindən Salur Qazan bir yaəmaya Azərbaycanlıların Taə oəuz
q
ələlərinin iətirak etdirmədiyindən, Taə oəuzlarla əç oəuzlar
arasında müharibə çıxmıədır.
33
Bu t
əsərrüfat üsulları özünə uyəun bir cəmiyyət əəklinə ma-
likdir. Q
əbilələrdən hər biri ayrı-ayrı bəylər tərəfindən idarə olu-
nurdu, bu b
əylər də bir əəirət rəisinə tabe olurlardı. Bu rəis də
B
əy-xan, yaxud xaqan adlarından birini alırdı. Bu surətlə qəbilə
ail
ələri bütün təsərrüfat iələrində istismar edilmiə bulunurdu. Qə-
bil
ələrin həpsi birər istehsal vasitəsi məqamında sayılırdı. Bundan
baəqa qəbilələr, qeyri yad qəbilələrin istihsalından da istifadə
edirl
ərdi.
Zaman keç dikc
ə Seyhun-Ceyhun vadilərindən gəlməkdə da-
vam ed
ən yeni oəuz qəbilələri, ilk Azərbaycanlıları qüvvətləndir-
m
əyə baəlamıədır ki, bunlar da yavaə-yavaə torpaəa yerləəərək,
zira
ət təsərrüfatına keçmiələr və bu gün məlum olan Azərbaycan
k
əndlərinin vücuda gəlməsinə səbəb olmuəlardır.
Oəuz türkləri, yuxarıda göstərildiyi kimi, gəlib Azərbay-
canda yerl
əəirkən, özlərilə bərabər malik olduəu əifahi ədəbiyyatı
da buralara g
ətirmiələrdir. Bu ədəbi məhsullar, məmləkətimizdə
qurulan iqtisadi h
əyatın inkiəafı əəkilləri sayəsində məhəlliləəmə-
y
ə üz qoydu və bu surətlə məmləkətimizdə xalq ədəbiyyatı vü-
cuda g
əlməyə və inkiəaf etməyə baəladı.
Az
ərbaycanlıların feodalizm dövrində n əvvəl malik olduk-
ları xalq ədəbiyyatı namına tapa bildiyim ən əski əsər “ Oəuzna-
m
ə”dir. Oəuznamə indiki vəziyyətə görə, Azərbaycan ədəbiyya-
tının ilk əsəri deməkdir.
34
33
«Qorqud kitabıə, səh.165
34
Son günl
ərdə çapdan çıxan «ədəbiyyatdan iə kitabıə adlı dərs kitabına Mu-
saxanlı Atababa imzalı bir məqalədə mənim ilk dəfə olaraq,irəliyə sürdüyüm bu
170
«Oəuznaməə haqqında ilk məlumatı öyrənə bildiyimiz mənbə
Misir v
ə əamda hökümdarlıq etmiə olan feodalllardan Məlik Nəs-
r
əddin Muhəmməd bini Kınavınün (cilüsi 1293-vəfatı, 1340) saray
m
əmurlarından əbu Bəkir Abdullah bini Aybədid Dəvadarinin
əsəridir. Dəvadari 13-cü əsrə qədər keçən vəqələr haqqında, «Kənz
əd-dürər və cami əl-qürər"("Dürlər xəzinəsi və seçilmiələrin dür-
l
əri") adlı bir tarixi kitabı yazmıədır. Bu kitabın bir nüsxəsinin əs-
tan
bulda əbrahim paəa kitabxanasının əl yazmaları qismində gör-
müə və tədqiq etmiəəm. (Kitabxana nomrə 913)
35
Bu kitabın türklərə aid qismində müəllif həm qıpçaqlara,
h
əm də oəuzlara aid izahat verərək «Oəuznaməədən də bəhs edir:
«əski türklər arasında iki kitab var. Bunlardan birisi «Ulu xan
Bitqiçiə deyilən kitabdır ki, bunun mənası Böyük xan Ata kitabı
dem
əkdir. Bu kitab ilə moəullar və qıpçaqlar iftixar edirlər və
onlarda bu kitab ç ox hörm
ətlə dutulmaqdadır. Bu kitab moəulların
yaradılmıəları baəlanəıcından bəhs edir, moəul və qıpçaqların «Ulu
xan Bitqiçiə kitabı olduəu kimi o biri türklərin də «Oəuznaməə
adlı kitabları vardır. Bu kitab türklərin arasında çox məəhurdur.
M
ənim hər iki kitab haqqında biliyim vardır. Bu isə türk xalqının
tarixini ç ox göz
əl bildiyimi göstərdiyindən bu xalq haqqında
verdiyim m
əlumatın doəruluəunu təsdiq üçün kafidir!ə.
fikri eyni il
ə kopya edilmiə və məndən alındıəına aid heç bir iəarət qoyul-
mamıədır. Halbu ki, fikri 27-ci ildə Bakı Darülfünunda verdiyim məruzədə irəli
sürdüyüm kimi, yen
ə eyni sənədə Bakı Pedoqoji Texnikumunda və 28-ci sənənin
baəlanəıcında Bakı Maarif Evi ədəbiyyat dərnəyində «Azərbaycan ədəbiyyatının
baəlanəıcıə mövzusunda verdiyim məruzədə təkrarlamıədım. Bundan baəqa
1927-ci ild
ə Ruhulla Axundov yoldaəa təslim etdiyim «Azərbaycan türkləri
ədəbiyyatı tarixiə adlı əsərimdə uzun-uzadı izah edilmiədir.
35
Bu kitab haqqında ilk yazı-yazan Misirli əhməd Zəki Paəa adlı birisidir.
M
əqaləsi «Arhive d’Aciatigueə dədir. Türkcə mətbuatda ilk əks etdirən əstan-
bul mü
əllimlərindən M.Cövdətdir. (“ Yeni məcmuə”nin fövqəladə nüsxəsi
1334 v
ə «Dərgahə məücmuəsi 1338) Bundan sonra Köprülüzadə də bu əsərdən
istifad
ə etmiədir. (Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəffəflər. səh. 279-80). Ggənc
müd
əkkiklərdən Hüseyn Naminin “ Yeni məcmuə”nin son nüsxəsində ilk mə-
qal
əsi bu xüsusa həsr olunmuədur.
171
Bu izahatdan sonra əbu Bəkir Abdullah Dəvadarinin giriə-
diyi t
əfsilatdan anlayırız ki, o, «Oəuznaməənin əsli türkcəsini
görm
əmiədir: Onun gördüyü «Oəuznaməənin ərəbcəyə olan tər-
cüm
əsidir. Bu nüsxəyi nə münasibatla görməyə müvəffəq oldu-
əunu Dəvadarı bu sətirlərlə nəql edir ki, bizim ədəbiyyat tari-
ximizin bir qüsmi iç in qiym
ətli bir vəsiqədir.
...Hicri 709 tarixind
ə ( miladi 1308-ci ilə təsadüf edir-ə.A.)
atam əərq vilayətinin valisi idi ki, bu vilayətin mərkəzi Bilbayisk
(Yeni əəkili Bəlbisdir. Qahirə çivarindədir - ə.A.) idi. Burada bir
gün bir m
əclisdə tatarlar haqqında bir neçə alimlə münaqiəədə
bulundum. Münaqiəədən sonra yoldaəlarımdan əminəddin əl
H
əməvi mənə bir kitab göstərdi və bu nüsxə həmin yeganə nüs-
x
əsi olduəunu və onun əmin Bədrəddin Bəysəri tərəfindən özünə
verildiyini
əlavə eylədi.
əsər nəqəli və yaldızlı (minyatürlü) idi. Yazısını Ali ibni
Halal
əl Bəvval adında xəttatın bir əagirdi yazmıədır. Kitabın
kaəızı Baədad əəhərində yapılmıə ipəkdəndi; cildi və sarı rəngdə
ip
əkdən iələnmiədi, kitabın altundan, ayrıca bir qapaəı da vardır.
Yoldaəlarım Mənsur ül Abbas Həməvi və əair Cəmaləddin
ibn Zeytun il
ə birlikdə oturub, əsəri gözdən keçirdik. Dördümü-
zün oxuya bildiyimiz parçaları mən kopya etdim. Silinmiə qism-
l
əri çox olduəundan bir taqım yerlərini oxuya bilmədik; bu yerlər
bizim üç ün m
əchul qaldı.
Kitabdakı izahatdan anladıq ki, Cəbrail ibni Bəxtiəu tərəfin-
d
ən tərcümə olunmuədur. Abbası xəliflərindən və Cəfəri Bərməki
il
ə Harun ül Rəəid, Muhəmməd ül əmin və Məmunun sarayında
sıra ilə xəlifə doktorlıəı yapan Cəbrail ibni Bəxtiəun əlavəsinə
gör
ə «Oəuznaməə əvvəlcə türkcədən farscaya tərcümə edilmiə və
sonraları özü tərəfindən hicri 211 tarixdə (miladi 826) farscadan
ərəbcəyə tərcümə olunmuədur.
Bu farsca nüsx
ənin isə məəhur əbu Müslüm Xorasanın xə-
zin
əsindən qalma əeylərdən olduəunu yenə mütərcim söyləyir.
əbu Müslümün özü də, kəndisinin Boxtuxan sülaləsindən ol-
duəunu və bu əsəri miras olaraq aldıəını söyləmiədir.
172
Dostları ilə paylaş: |