Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
bugünkü proletariat nöqteyi-n əzərində bunlar çox mənasız qalır. F əqət tədqiqlərimizi nöqsan buraxmamaq üçün bu xüsusda da qısaca məlumat vermək icab ediyor. əski oəuzların bəzi ənənələri haqqında müxtəlif mənbələrə istinad ən tədqiqat yapan Köprilizadənin topladıəı qiymətli məlu- ma tı eynən nəql ediyoruz: “ Türklərin ən keyfi və oynadıqları rollar etibarilə ən mühüm qismini t əəkil edən oəuzlar, “ əç oq” və “ Boz oq” namlərilə baəlı- ca iki zümr əyə ayrılıyorlardı; bunlardan ibtidai təfsilatilə bəhs ed ən Mahmud Kaəəəriyə görə oəuzlar yigirmi iki boya, “ Came- ət-təvarix”ə nəzərən də yigirmi dört boya ayrılırlar. əvfi “ Ca- meül-hek ayat”ində baəlıca on iki boydan bəhs edir ki, “ əç oq”- lar la “ Boz oq”lar həqiqətən ayrı-ayrı on ikiəər boydur. Bu tərzi- t əqsim, əbn-əl-əsirdə də mövcuddur. Daha əski “ Hyünəə-nu”- larda ∗ gördigimiz – yarısı saə və yarısı sol qola münqism olmaq üzr ə – yigirmi dörtli təqsimatın izlərinə “ Tu-kyu”larda təsadüf olunduəu kibi, səlcuqilərdə, Misir türklərində, Osmanlılarda, xü- las ə oəuz əöbələrinin təəkil etdikləri müxtəlif dövlətlərdə haman- haman daima rast g əlinir. əski oəuz boylarının qəbilələrinin əs- k əri – dini mahiyyətindəki əülənlərində Oəuz xanın altı əah- zad əsinə istinad edən bu yigirmi dörtli təqsimata görə, hər boyun oturacaq yerl əri və yiyəcəkləri “ Sükun” – yəni ət parçası müəy- y ən olduəu kibi, hər boyun da ayrıca onqonu (totemi) və sürülə- rini t əəriq üçün “ təməa” (daməa)ları vardır. ənənəyə görə bu təə- kilatı Gün xanın vəziri Yenikəndli əmirqıl xacə yapmıədır. Oəuzların milli rəngləri siyah (qara) idi. Oəuz xanın altı oəulla- rından Gündən ayrılan zümrənin totemi əahin, sünüki “ saə qəri y əərin”, “ Ay”ınkilərdə totem qartal, sunük “ Saə aəəəlu”, “ Yıl- dız”ınkilərdə totem “ tavəancıl”, sünük (uyaku-qaburəa), göglərdə totem “ əsənəur”, sünuk “ sol qəri bəərin”, “ Daə”ınkilərdə totem “ çaqır”, sünuk “ sol aəəəlu”, “ Dəniz”dən gələn qəbilələrdə totem “ əç quə”, sünuk “ ucaylə”dir. ∗ əox güman ki, həyulələrdə yazmaq istəmiədir. Həyulə – 1) qədim fəlsəfədə materiya, qismi 2) x əyal, vahimə 3) qeyri-adi (B.ə.) 61 “ əahin”ini təqdis edən oəuz qəbilələri bunlardır: qayı, bayat, ələyə evli, qara evli, qartalı totem ədd edənlər: yazır, dügər, dudurəa, yayırlı; “ tavəancıl” quəını alanlar: Afəar, qırıq, bəkdili, qarqın; “ əsənəur”ı alan qəbilələr: bayandır, pəçənə, çavdar, çəpə- ni; “ çaqır”ı qəbul edənlər: salur, imur, alayunlu, ürkər; “ əç quə” alanlar: yikdir, bükdüz, yıva, qanıq qəbilələri 1 . Yuxarıda göstərilən quəlara qətiyyən toxunulmazdı. əünki onlar müq əddəs sayılırdı. Yalnız müəyyən vaktda dərəbəgləri tə- r əfindən tərtib edilən ümumi ov mərasimlərində bunlar ovlanır, xüsusi m ərasimlərdə yeyilirdi. Əski oğuzlar arasındə hakim olmuş dinlər 2 Q ərbi Asiyanı əərqi Asiyaya baəlayan uzun yollar yalnız müxt əlif qovmlər, ya hökümətlər arasında ticarəti, yaxud müha- rib ə və mühacirətləri təmin etmiyordı; bu yollar vasitəsi ilə ilk əsrlərin ictimai və mənəvi tələqqiləri, dinləri bol-bol yaratılan m əzhəbləri də qəbilədən-qəbiləyə nüfuz ediyordı. Bu yolların köç əbə əəirətləri içinə soxulan din propaəandıçıları say əsində oəuzlar müxtəlif din dəgiədirmiələrdir. əamanilik sıra ilə yerini baəqa dinlərə vermiədir. Bu dövrl ər haqqında ən çox məlumat verən ərəb mənbələri d ə bu xüsusda qarıəıq məlumat verməkdədir. Bununla bərabər əin sərhədləri boyunca yayılan “ doqquz oəuzlar” içində hicri VI əsrdə manixeizm dininin yayıldıəını ərəb müəlliflərindən Məsudi x əbər veriyor. Bu məlumatə görə manixe izm doqquz oəuzların ancaq m ərkəz və əəhərlərində hakimdi; əksəriyyəti təəkil edən köç əbə xəlq içində yenə əski əamanizm tələqqiləri yaəayordu. H ətta bu aralıq oəuzlar içinə səyahət edən ərəb təmim ibn B əhr əl-Mətinin nəqlinə baxılırsa əəhər mədəniyyəti xaricində qalan k ənd xalqının çoxu mazdəizmi qəbul eyləmiədir. 1 “ Türkiyə tarixi”, səhifə 142-143. 2 ədəbiyyatımızın hər dövrəsinə təsiri olduəu üçün bu din haqqında məlumat lazım görüldü. 62 əran mühərrirlərindən Qəzvininin kosmoqrafiyaya aid əsəri- n ə istinadən V.D.Smirnovun verdigi məlumata görə Slav məmlə- k ətinin cənubunda yaəayan kimaklar kibi oəuzlar da xristianlıəı q əbul etmiələrdir. Eyni mənbəyə görə kimakların ölkəsində olan bir qay ədə dizi üstünə oturmuə birisinin dizləri ilə ayaqlarının yeri v ə bir cocuəun ayaq ləpiri ilə bir mərkəb ayaəının izi vardır. Oəuzlar bu iəarətləri əsaya aid zənn edərək o izləri ziyarət edər- l ərmiə. Müst əəriq Kovalson Bizans missionerlərinin oəuzlara qədər g əldiklərini nəzərə alaraq, xristianlıəın buralarda intiəarının nes- toril ər vasitəsi ilə olduəunu yazıyor. Yuxarıdan bəri verilən izahatı təhlil edən Bartold, oəuzların bir zamanlar Y əqubi dinini də qəbul etdiklərini söylüyor 1 . Oəuz qəbilələri bu surətlə mənasız din gurultularının içində oyuncaq kibi dönüb dolaəırkən, ərəb ordusu qılınclarının aəzında islam dinini g ətirdilər. ərəb mənbələrinə görə miladi VIII əsrin ikinci yarısında əərqi Türküstan doqquz oəuzlarından ayrılıb da X əzər sahilinə qədər enən oəuzlar bu əsrdən etibarən ərəb dinini q əbul etməgə baəlamıəlardır 1 . Müs əlmanlıəın oəuzlar arasına giriəi birdən-birə olmamıə- dır; yeni gələn qəbilələr yeni dinlə təmasa gəldikcə köhnə dinlə- rini buraxmıəlardır. Zatən oəuz köçü ərəb dininin saəa-sola sal- dırdıəı zamanlar da davam ediyordı. ərəb ordularının əranda təsa- düf etdikl əri oəuz boyları da əran qövmləri ilə bərabər islamiyyəti q əbul ediyordu. Oəuz ellərinin bir qismi çoxdan müsəlman ol- duəu halda sonradan gələn bütpərəst oəuzlar da yavaə-yavaə qar- daəlarının qəbul etdigi dinə keçiyorlardı. Bartoldun oəuzların is- lam olmuə məmləkətlərə X əsrdə hicrət etdigi haqqındakı fikri, sonradan bu kibi qaçqın axınlara aid olmalıdır. Hətta bütpərəst 1 əbu Duləfə görə oəuzların bir ibadətgahında əsanın və Məryəmin rəsmləri olmazdı. Oəuzlar dinləri haqqında müfəssəl məlumat üçün baxınız – Bartold- dan t ərcümə: Orta Asiyada moəal fütuhatınə qədər xristianlıq (“ Türkiyyat m əcmuəsi, əstanbul, 1925) 1 əbn əl-əsirdən nəqlən akademik Köprülüzadə: “ Türkiyə tarixi”, səhifə 134. 63 Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|