Yangi o’zbekistonning umidli yoshlari” 1(1)-son

---

29 
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES
(CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. 
“YANGI O’ZBEKISTONNING UMIDLI YOSHLARI” 1(1)-SON 
2022-YIL 28-FEVRAL 
HARAKAT TAYANCH A’ZOLARI JAROHATLANGAN BOLALAR –
ANOMALBOLALAR TOIFASIDAN BIRI SIFATIDA

Xaydarova Shaxrizoda Alisherovna 
Kogon pedagogika kolleji Maxsus fanlar o’qituvchisi 
Buxoro O’zbekiston 
ANNOTATSIYA 
Ushbu maqolada
 
harakat tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar haqida, ulardagi 
nuqsonning kelib chiqish sabablari, oldini olish, davolash, qanday turlari mavjudligi , 
profilaktikasi, yoritilgan. Ta’lim –tarbiya berish berish yo’llari ochib berilgan. 
Kalit so’z: 
Bolalar serebral falaji, poliomelit, artrogripoz, oyoq qo’llarning 
majruxligi, axondroshgaziya, miya falaji , kompleksli nuqsonli, anomal bola, shol 
kasalligi, xondrodistrofiya, nutqiy motorika 
Dunyodagi 500 million aholining 10%i nogironlardir. Shular qatoriga mujassam 
nuqsonli anomal bolalar ham kiradi. Mujassam nuqsonli anomal bolalarda bir necha 
nuqson birgalikda kuzatiladi Ular kompleksli nuqsonli anomal bolalar kategoriyasi 
deb nomlanadi
Harakat tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar serebral falaji poliomelit(shol 
kasalligi asorati) harakat tayanch a’zolarining turli tug’ma va orttirilgan 
deformatsiyasi, artrogripoz, oyoq qo’llarning majruxligi, axondroshgaziya yoki 
xondrodistrofiya – tana, bo’yin, boshning normal rivojlanayotgan bir paytida tug’ma 
oyoq qo’l suyaklari o’sishining orqada qolishi, miopatiya-mushak to’qimalarida 
modda almashinuvi bilan bog’liq bo’lgan irsiy kasallikda mushaklar yaxshi 
qisqarmaydi, kishi qo’l oyoqni harakatga keltira olmaydi.
1-rasm 
 
Harakat tayanch a’zolari jarohatlangan bolalarning ko’pchiligida miya falaji 
kuzatiladi. Bolalar serebral falaj kasaligi hali yetilmagan, shakllanib bo’lmagan 
miyaning kasalligidir. Onaning homiladorlik paytida ma’lum kasalliklar bilan 
kasallanishi, tug’ilish vaqtidagi patologik o’zgarishlar, tug’ilgandan to bir yoshgacha 
bo’lgan davr ichida bola kasallanishi natijasida esa miyaning yaxlit yetilishi kechikadi 

---

30 
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES
(CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. 
“YANGI O’ZBEKISTONNING UMIDLI YOSHLARI” 1(1)-SON 
2022-YIL 28-FEVRAL 
va buziladi. Oqibatda bolaning umumiy va nutqiy motorikasi (harakatchanligi) 
faoliyati buziladi. 
Nutqning 
rivojlanmasligi 
esa 
intellektual 
rivojlanishni 
sekinlashtiradi. Kishi organizmining asosiy funksiyalari – nafas olish, qon aylanish, 
yutunish, tana harakati, nutqiy harakatlar va boshqalar harakat orqali – mushaklarning 
qisqarish natijasida sodir etiladi. Harakatlar ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo‘ladi. Aniq 
maqsadni ko‘zlab bajarilgan ixtiyoriy harakatlar inson xatti-harakati, 
xissiy-irodaviy 
qobiliyati
, bilish faoliyatini, hulqining shakllanishida asosiy rol o‘ynaydi.
Kasallikning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan harakat buzulishlari 
bolalar serebral falajida har xil namoyon bo‘ladi.Adabiyotlarda bolalar miya falajining 
quyidagi shakllari qayd qilingan: spastik diplegiya, spastik gemiplegiya, ikkilamchi 
gemiplegiya,paraplegiya, monoplegiya, atonik-astatik sindrom. Bolalar miya 
falajining eng keng tarqalgan shakli spastik diplegiya. Bu shakldagi kasallik qo‘l va 
oyoq harakatlarining buzilishi bilan harakterlanadi. Bunda ayniqsa oyoq qo‘lga 
nisbatan ko‘proq jarohatlangan bo‘ladi. Qo‘l oyoqlarnin erkin harakatini 
chegaralanishi yoki butunlay harakatsizlanishi mushaklarning kuchsizlanishi bilan 
birga kechadi. Bola qo‘llarini tepaga ko‘tarishga qiynaladi yoki umuman ko‘tara 
olmaydi, oldinga, chetga uzata olmaydi, oyoqlarni bukolmaydi, yozolmaydi.Har 
qanday harakat sodir bo‘lishi uchun mushak tonusi normal bo‘lishi shart. Bolalar 
serebral falajida mushak tonusi juda baland bo‘ladi, natijada bola o‘ziga xos holatni 
qabul qiladi: tizzadan bukilgan oyoq barmoqlarga tiraladi, 
tirsaklar bukilib
, qo‘llar 
tanaga yopishganday bo‘ladi; qo‘l barmoklari bukilib, mushtlar hosil qiladi. Shartsiz 
majburiy harakat giperkinezlar shartli harakatlarni bajarilishini keskin qiyinlashtiradi 
yoki mutlaqo bajara olmasligiga olib keladi. Muvozanat harakatning buzilishi o‘tirish, 
turish, yurishni qiyinlashtiradi yoki butunlay bajara olmaydigan holatga olib keladi. 
Kinesteziya – tana yoki tana qismlari harakatini sezish demakdir. Kinesteziya maxsus 
sezuvchi to‘qimalar – proprioretseptorlar orqali sodir bo‘ladi. Bu to‘qimalar mushak, 
pay, bo‘g‘imlarda joylashgan bo‘ladi. Ular oliy nerv sistemasiga tana, qo‘l, 
oyoqlarning xolati haqida, mushaklarning qiskarishi haqida ma’lumot beradi. 
Spastik diplegiya shaklidagi bolalar miya falaji bilan kasallangan bolalar 
intellekti, fikrlash qobiliyati yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi. Ular umumta’lim 
maktablari dasturini a’lo baholar bilan o‘zlashtira olishlari mumkin.Biroq bunday 
bolalarning jismoniy va aqliy rivojlanishidagi o‘ziga xos xususiyatlari,qiyinchiliklari 
ular uchun maxsus yordamni tashkil etilishini talab etadi.
Harakat-tayanch 
a’zolari jarohatlangan bolalar uchun O‘zbekistonda 
maktabgacha yoshdagi bolalar uchun bog‘cha va maktab yoshidagi bolalar uchun 
maxsus maktab internatlar faoliyat ko‘rsatmoqda. Ayrim bolalar umumta’lim 
ommaviy maktabgacha tarbiya muassasalarida va maktabda integratsiyalashgan 
inklyuziv ta’limga jalb etilmoqda. Maxsus muassasalarda barcha ta’lim-tarbiya ishlari 

---

31 
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES
(CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. 
“YANGI O’ZBEKISTONNING UMIDLI YOSHLARI” 1(1)-SON 
2022-YIL 28-FEVRAL 
korreksion yo‘nalishda amalga oshiriladi. Ko‘proq harakat funksiyalarini 
korreksiyalashga e’tibor beriladi. 
Harakat-tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar bilan maxsus muassasalarda 
harakat funksiyasini korreksiyalash ishlari kompleks tarzda, ya’ni bolaga har 
tomonlama ta’sir o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunga tibbiy dori-darmonlar 
bilan davolash, fizioterapevtik, 
ortopedik
, uqalash-massaj, davolovchi gimnastika, 
jismoniy tarbiya, mehnatga o‘rgatish ishlari kiradi.
Tibbiy dori-darmonlar bilan davolash ishlari mushak tonusini pasaytirish, 
giperkinez-majburiy harakatlarni kamaytirish, asab sistemasidagi kompensator 
jarayonining faolligini kuchaytirishga yo‘naltiriladi. 
Fizioterapevtik muolajalar mushak tonusini pasaytirishga, mushaklardagi qon 
aylanishini yaxshilashga qaratiladi.
Ortopedik tadbirlar harakat-tayanch a’zolari, bo‘yin, gavda harakatini yaxshilash, 
kerak bo‘lsa ortopedik moslamalardan foydalanishni,har bir bola shaxsiy ortopedik 
rejimga rioya qilishga o‘rgatishga qaratiladi. 
Mushakdagi giperkinezlar 
bolaning nafaqat umumiy
, balki nutqiy motorikasiga 
ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Nutq apparatining kam harakatlanishi (til, lab, jag‘, un 
paychalari, kichik til harakati buziladi) nutqning fonetik tomondan buzilishiga, ya’ni 
tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarga olib keladi. Mushaklardagi giperkinezlar 
dizartriya yoki anartriya kabi tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarning kelib chiqishiga 
sabab bo‘ladi. Diafragma, qovurg‘a orasidagi mushaklar giperkinezi nutqiy nafas 
olishni, un paychalarining tebranishi, nutq maromini buzilishiga olib keladi. Nisbatan 
ko‘proq uchraydigan dizartriyaning psevdobulbar shaklida artikulyatsion tonus baland 
bo‘ladi. Lab, til, kichik til, pastki jag‘, un paychalari harakatchanligi buziladi va 
natijada tovushlar talaffuzi, ovoz, nutq sur’ati nuqsonlari kuzatiladi. So‘lak bezlari 
atrofidagi mushaklar qisqarmaganligi tufayli bola so‘lagi oqib turadi. Bunday bola 
yaxshi chaynay olmaydi, yutolmaydi. Dizartrik 
bolaning nutqi noaniq
, chuchmal, 
xirillagan, monoton bo‘ladi. Dizartriya qanchalik barvaqt aniqlansa, uni bartaraf etish, 
korreksiyalash ham shunchalik oson bo‘ladi. Uzoq muddat ichida sabr-toqat bilan olib 
borilgan logopedik ishlar natijasida yuqori ko‘rsatkichlarga erishish mumkin.
Nutq apparatining innervatsiyasiga bevosita bog‘liq bo‘lgan kalla suyak 
nervlarining jarohatlari ko‘p hollarda ko‘z harakati nervlarining jarohatlanishi bilan 
birga kuzatiladi. Natijada bola g‘ilay, ko‘zi olaygan, ko‘z harakati buziladi. Bolalar o‘z 
qo‘z harakatlarini bir maromda bajara olmaydilar, mo‘ljalga nigoh tashlay olmaydilar. 
Bunday kamchiliklar logopedik ishni to‘g‘ri olib borishga to‘sqinlik qiladi. Bola 
artikulyatsion apparat a’zolari harakatini kuzata olmaydi, rasmga qarab ishlash, o‘qish 
va yozishni o‘zlashtirishda qiynaladilar. 
Mediko-pedagogik komissiyaning xulosasiga binoan, harakat-tayanch a’zolari 
jarohatlangan bolalar inklyuziv ta’lim olishga yoki maxsus maktabgacha yoshdagi 

---

32 
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES
(CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. 
“YANGI O’ZBEKISTONNING UMIDLI YOSHLARI” 1(1)-SON 
2022-YIL 28-FEVRAL 
bolalar muassasasiga maktab-internatlarga yuboriladi. Bu muassasalarga o‘zlari 
yoki 
aravachada yura oladigan
, o‘zgalarning qaroviga muhtoj bo‘lmagan bolalar qabul 
qilinadi. Sog‘liqlarini tiklagach tibbiy-pedagogik komissiyaning xulosasiga binoan 
o‘quvchilarni umumta’lim bog‘cha yoki maktabga o‘tkaziladi. Maxsus maktab-
internat pedagogik kengashi bitiruvchilariga ishga joylashish uchun tavsiyanoma 
beradi. Harakat-tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar I – II guruh nogironlari 
hisoblanib, ularni ishga joylashtirish ijtimoiy ta’minot bo‘limlariga topshiriladi.