Yaz Açar Sözlər

MÖVZUNUN ADI
Ə.N.Səlimli
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti
[e-mail]

Xülasə; yaz


Açar Sözlər;

Giriş
Azərbaycan Respublikasının ərazisi zəngin floraya malikdir. Burada 4500-dən çox çiçəkli, ayrı sortlu bitki növü yayılmışdır. Növlərin ümumi sayına görə Azərbaycanın florası Cənubi Qafqazın başqa respublikalarına nisbətən xeyli zəngindir. Respublikada rast gələn bitki növləri Qafqazda bitən bitki növlərinin ümumi miqdarının 66%-ini təşkil edir.
Azərbaycan Respublikası üçüncü dövrə aid olan relikt cinslərlə də zəngindir ki, bunların da nümayəndələrinə bütün zonalarda, xüsusilə Talış zonası ərazisində daha çox rast gəlinir. Bunlardan dəmirağac, Lənkəran akasiyası, şabalıdyarpaq palıd, Qafqaz xirniyi, bigəvər, şümşad və s. göstərmək olar. Respublikada 240
endemik bitki növü mövcuddur[1].
Azərbaycanın yaşıl xəzinəsi Hirkan meşələrini əks etdirən on klassik relikt ağacla təmsil edilir. Növlər və onların bitdiyi ərazilər haqqında məlumat zənginliyinə əlavə olaraq, flora, biocoğrafiya, ekologiya və ağac növlərinin üzləşdiyi təhlükələr kimi mövzuları əks etdirən xüsusi nümunələr silsiləsi nümayiş etdirilir.
Nadir və əvəzedilməz relikt ağaclar
Relikt ağaclar keçmişdə geniş yayılmış, lakin qlobal iqlim dəyişiklikləri nəticəsində müxtəlif problemlərlə üzləşmiş və hazırda yalnız təcrid olunmuş və məhdudlaşmış yayılma ərazilərində rast gəlinən növlər kimi müəyyən edilir. Relikt ağaclar keçmiş geoloji eranın milyon illərinin canlı şahidləridir və buna görə də keçmişi başa düşmək üçün bir pəncərədir. Hirkan meşələrinin relikt ağacları özünəməxsus ekosistemin əsasını formalaşdırır ki, bu da yalnız bir sıra digər, bəzi hallarda nadir orqanizmlərin deyil, həmçinin insanların da mövcudluğu üçün şəraiti təmin edir. Belə ki, relikt ağaclar həm elmin və mədəniyyətin, həm də rast gəlindiyi regionun biomüxtəlifliyi və yerli populyasiyaları üçün yüksək dəyərə malikdir[2].
Tətqiqatın yeri, obyekti, metodikası
Yaz

Tətqiqatın nəticələri

Şabalıdyarpaq palıd
Şabalıd palıdı şabalıd kimi yarpaqları olan ağ palıd qrupunun üzvüdür. Şabalıd palıdının digər palıd ağaclarının ola bilmədiyi sıldırım, qayalı yerlərdə yaşamaq qabiliyyəti qeyd olunur. Yarpaqlar çəhrayı olur və nəhayət tünd yaşıl rəngə çevrilməzdən əvvəl gümüşü olur. Şabalıd palıdı həm də gözəl gümüşü-ağ qabığı ilə tanınır.
Mədəniyyət: Şabalıd palıdından geniş ərazilər üçün kölgə ağacı kimi istifadə olunur. Tam günəşə və quru, yaxşı qurudulmuş torpağa üstünlük verir. Ağ palıdların əksəriyyəti yüksək pH şəraitində böyüdükdə xloroz və ya yarpaqların sararması inkişaf etdirir. Ümumilikdə palıd ağacları üçün potensial problemlərə qaranlıq miqyas, şabalıd budu, bakterial yarpaq yanması, palıd buynuzu öd və qaraçı güvəsi daxildir. Bundan əlavə, 1 düym qədər doldurma torpağı palıd ağacını öldürə bilər..
Şabalıd palıdı möhtəşəm nəhəngdir. Onun daxili qabığı, əksər palıd ağacları kimi, aşılayıcı məqsədlər üçün istifadə olunan tannik turşusu ilə zəngindir. Şabalıd palıdının palıdları tək və ya cüt istehsal olunur. Onlar vəhşi təbiətin əsas elementidir.
Şabalıd palıdının spesifik epiteti prinus Avropa palıdının klassik yunan adından, prinosdan götürülüb. Şabalıd palıdının digər palıdların yaşaya bilməyəcəyi dik, qayalı təpələrdə böyüməsi qeyd olunur. Onun yaxşı inkişaf etmiş kran kökü bu ağacı möhkəm və bu əlverişsiz şəraitdə uyğunlaşa bilir.
Təəssüf ki, şabalıd palıdının sarsılmaz göründüyü üçün tez-tez yeni tikinti sahələrində qalır. Ev tikərkən xüsusi qayğı olmadan, bu ağaclar tikinti zədələrinə məruz qala bilər, lakin bir neçə il ölməyəcəklər.

Qafqaz xurması

Diospyros Ebenakimilər (Ebenaceae) fəsiləsinin növlə kifayət qədər zəngin cinsidir. Onun tropik ölkələrdən başlayaraq, demək olar ki, yarısı Hind-Sakit okeanları ərazilərinə qədər yayılan təxminən 550-ə qədər kiçik ağac növü vardır. Yalnız az bir qismi şimal mülayim ərazilərdə yayılıb, onlardan da Qərbi Avrasiyada Ebenakimilərin nümayəndəsi yalnız Qafqaz xurmasıdır (D. lotus). Hirkan meşələrində Qafqaz xurması aşağı təbəqələrdə digər yarpağıtökülən ağaclarla birlikdə bitir, lakin bəzən Cənub-Şərqi Azərbaycanda rast gəlindiyi kimi xalis meşələr əmələ gətirə bilir. O, kölgəyə davamlıdır və axar suya yaxın münbit, düzən və nəm torpaqlara üstünlük verir. Hündürlüyü 25 m və gövdəsinin diametri 150 sm-ə qədər inkişaf edə bilir. Keçmişdə Qafqaz xurmasının təbii sıxlığının ciddi tükənməsinə baxmayaraq, bu növ geniş yayıldığına görə hələ də az təhlükə altında olan növ hesab edilir. Qafqaz xurması yarpağıtökülən bitkidir. Erkək bitkilərin qırmızımtıldan solğun sarı rəngə qədər dəyişən beş hissəli zəngşəkilli çiçəkləri olur. Hər budağında saplağın üzərində oturan 3-ə qədər giləmeyvələri olur. Dişi bitkilərin meyvələri yaşıl rəngdə olur, sonra sarıya, sonda isə oktyabr və noyabr aylarında tam yetişmə vaxtı göyümtül qara rəngə çevrilir.
Mərkəzi Asiyada mübahisəli növ Qafqaz xurmasının yayılması Mərkəzi və Cənubi Çin, Cənub-Qərbi Mərkəzi Asiya və Qafqaz regionunu əhatə edən üç fərqli zolağa ayrılır. Diospyros lotus həmçinin Aralıq dənizi ərazilərində və Balkanlarda canlı xatirə olduğu üçün beynəlxalq səviyyədə introduksiya olunan mədəni bitki kimi becərilmişdir. Qafqaz regionunda və Şərqi Asiyada Qafqaz xurması böyük populyasiyalar formalaşdırır və şübhəsiz oranın relikt meşələrinin qədim komponentidir. Lakin növün tək-tək və ya küləkdən qorunan rütubətli yarğanlarda kiçik lokal dəstələrə təcrid olunmuş halda rast gəlindiyi Mərkəzi Asiyada onun təbii yayılmasına şübhə yaranır. Əslində bu da mümkündür ki, əsrlər boyu karvanlar Çindən qərbə tərəf İpək Yolu boyu səyahətləri zamanı Qafqaz xurmasını özləri ilə ərzaq kimi götürmüş və onu Şimal-Qərbi Mərkəzi Asiyaya introduksiya etmişlər.

Kappadokiya ağcaqayını

Gözəl ağcaqayın dörd yarımnövə ayrılır. Laetum yarımnövü (cappadocicum) Azərbaycan və İranın Hirkan meşə zolağında bitir. Bu yarımnöv həmçinin Böyük Qafqaz dağlarında və Qara dənizin şərq hüdudları boyunca, Rusiyadan başlamış Gürcüstan dadaxil olmaqla, Şimal-Şərqi Türkiyəyədək yayılmışdır. Divergensyarımnövü Şimal-Şərqi Türkiyənin daxili hissələrində quru, gün-əşli və qayalı yamaclarda rast gəlinir. Təsirə məruz qalan müh-itdə bitdiyinə görə bu yarımnöv kiçik, dərişəkilli yarpaqları iləxarakterizə olunur. Digər iki yarımnövdən birinə Cənubi İtaliyada(subsp. lobelii), digərinə isə Himalay dağlarında və Çində (subsp.sinicum) rast gəlinir. Cappadocicum adı vaxtilə Romaya məxsus,hazırda isə Türkiyə ərazisində yerləşən Kappadokiya ilə bağlıdır.Acer laetum subsp. cappadocicum rütubətsevən ağac olub,tez-tez çay vadilərində rast gəlinir və xalis meşələr əmələ gətirmir, müxtəlif tipli meşələrlə qarışır. Nadir hallarda 20 m-dən çox böyüdüyü və həmçinin kölgəyədavamlı bitki olduğu üçün tez-tezmeşənin alt və ya aşağı təbəqəsinin mühüm komponenti ola bilir.Ağcaqayın cinsi Hirkan meşələrində rast gəlinən 6 növlə təmsil olu-nur. Gözəl ağcaqayın ilə yanaşı, çöl ağcaqayını (A. campestre), Hirkan ağcaqayını (A. hyrcanum), gürcü ağcaqayını (A. monspessulanum subsp. ibericum), çinaryarpaq ağcaqayın (A. platanoides), nəhəng və ya məxməri ağcaqayın (A. velutinum) və 2008-ci ildə İranda yeni təsvir edilmiş mazandaran ağcaqayınına (A. mazandaranicum) da müxtəlif sıxlıqlarla rast gəlinə bilər.

ƏDƏBİYYAT

1. 
   https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_floras%C4%B1
   
2. 
   Nadir pdf
   
3. 
   Yaz