Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından

MÜSTƏQİLLİYİN ŞİRİN XÜLYASI, YAXUD CƏNAB JİRİNOVSKİ  

BORİS NİKOLAYEVİÇİN SAĞLIĞINA BADƏ QALDIRACAQMI 

 

Avqustun  30-da  Azərbaycan  parlamenti  respublikanın  müstəqilliyinin  elan  etdi. 

Bir zaman tarixi adlana biləcək həmin sessiyanın iştirakçısı idim və hamı ilə birlpkdə 

mən  də  bəyannaməni  ayaq  üstə  alqışladım.  Xalqın  ürəyində  yaşayan  ən  müqəddəs 

diləyin - öz evinin sahibi olmaq, bütün dönümləri ilə birlikdə öz taleyini özü həll etmək 

arzusu həqiqətə çevrilmişdi. 

Yadımdadır,  60-cı  illərin  əvvəllərində  Moskvada  Ali  ssenari  kurslarında  birgə 

oxuduğumuz gözəl rejissor və yüksək intellektə malik bir insan olan İlya Averbax necə 

oldusa, məndən soruşdu: 

-Sən istərdinmi ki, Azərbaycan müstəqil olsun? 

- Mən öz xalqımın oğluyam və hansı xalq arzu etməz ki, müstəqil olsun,  - deyə 

gənclik illərinə xas bir az da ifrat təmtəraqla ilə cavab verdim. 

Lakin  bu  arzunun  ömrümün  axırına  qədər  (hərçənd  ki,  dediyim  kimi,  o,  zaman 

lap cavan idim) həyata keçəcəyinə azacıq da olsa, inamım yox idi. 

Otuz il keçib, indi budur, sanki ağlagəlməz və mümkünsüz  bir şey həyata keçir. 

Bəs ürəyimdəki bu təlaş nədəndir? Nəyə görədir ki, mən (həm də  yəqin ki, təkçə mən 

yox)  bu    cür  tarixi  hadisələrdə  təbii  görünən  ümumi  şadlığın  o  ruh  yüksəkliyini,  o 

məstedici təsirini duymuram. Yəni doğrudanmı fərəhsiz, ümidsiz keçən uzun vaxtsızlıq 

illərində  ürəkdə  hər  şey  yanıb  kül  olub.  Ya  bəlkə  səbəb  odur  ki,  müstəqilliyin  qələbə 

sədaları  od  tutub  yanan  və  qanına  qəltan  olunan  Qarabağ  torpağından  eşidilən  güllə 

vıyıltıları,  partlayış  gurultuları  içərisində  itib-batır?  Yoxsa  iş  başqa  şeydədir  -  bu 

hərəkətin əsəbi tələsgənliyi arxasında populist konyuktura olduqca açıq-aydın görünür. 

Elə bilirəm, hər halda ürəyimdən tikan çıxmasının başlıça səbəbi, təəssüf ki, kağız 

üzərindəki  müstəqilliyin  əsasının  əvvəllər  elan  olunmuş  kağız  üzərindəki  suverenlik 

kimi  şərti  olmasıdır.  Adamı  şübhələr  bürüyür  -  azadlıq  haqqında,  müstəqillik  barədə 

bütün bu bəyannamələr şirin xülya deyil ki? Və «azad respublikaların sarsılmaz ittifaqı» 

kabusu qarşısında bir qorxu baş qaldırır. Ağlıma acı bir fikir də gəlir; axı bütün bunlar 

bir dəfə olub. 

---

1917-ci  ildə  qalib  gəlmiş  bolşevik  hakimiyyətinin  ilk  sənədlərindən  biri  keçmiş 

Rusiya imperiyasındakı xalqların öz müqəddəratını təyin etmək barədə Lenin tərəfindən 

imzalanmış  bəyannaməsi  olmuşdur.  Bu  bəyannamədən  ilhamlanan  Zaqafqaziyanın  üç 

respublikası  -  Gürcüstan,  Azərbaycan  və  Ermənistan  öz  müstəqilliklərini  elan  etdi. 

Şərqin «böyük biliciləri»nin bəzən belə «dərin» bir mülahizəsini eşitmək mümkündür: 

guya  totalitarlığa  meyl,  antidemokratik  əhval-ruhiyyə  Şərq  xalqlarına,  o  cümlədən  də 

azərbaycanlılara xas cəhətdir. Mətbuat səhifələri və televiziya ilə belə səthi mülahizələr 

söyləməzdən qabaq, heç olmasa, Azərbaycan Demokratik Respublikasının qısamüddətli 

tarixi ilə (28 may 1918-ci ildən 28 aprel 1920-ci ilə qədər) tanış olmaq lazım idi. 

Bütün  müsəlman  Şərqində  ilk  parlament  respublikası  sayılan  Azərbaycan  hələ 

həmin  uzaq  illərdə  Avropa  demokratik  respublikalarında  mövcud  olan  bütün  siyasi 

strukturlara  malik  idi.  Çoxpartiyalılıq,  azad    mətbuat  şəraitində,  dini  dövlətdən  dəqiq 

ayırmaqla  milli,  dünyəvi,  hüquqi  dövlət    yaradırdı..  Parlamentdə  Azərbaycan  milli 

partiyası  ilə  yanaşı,  yalnız  kommunistlər,  sol  eserlər  deyil,  hətta  rus  monarxistləri  və 

erməni daşnaklarının nümayəndələri də var idi. 

Düz 23 ay yaşayan Azərbaycan Demokratik Respublikası (bir az sonra müstəqil 

Ermənistan  və  Gürcüstan  respublikaları  kimi)  Kirov,  Orconikidze  və  Mikoyanın 

başçılıq  elədiyi  XI  Qızıl  Ordunun  həmləsi  altında  yıxıldı.  Bu  ordunu  Azərbaycana, 

əlbəttə, elə Azərbaycanın öz inqilabi komitəsi «çağırmışdı». 

Belə  bir  model  sovet  tarixində  ilk  dəfə  təsdiq  edildi:  qanuni  hakimiyyət  xalqın 

özünün  heç  kəs  tərəfindən  vəkil  edilməmiş  nümayəndələrindən  ibarət  bir  dəstənin-

müəyyən vaxta qədər, hətta ərazi baxımından belə işğal olunan yerdən kənarda yerləşən 

bir dəstənin çağırdığı yad ordunun köməyi ilə devrilir. Bu model sonralar digər ölkələrə 

də  tətbiq  edildi:  elə  həmin  20-ci  ilin  payızında  Ermənistana,  21-ci  ilin  fevralında 

Gürcüstana,  40-cı  ildə  Baltikyanı  dövlətlərə,  56-da  Macarıstana,  68-də 

Çexoslovakiyaya, 79-da Əfqanıstana. Bu modelin birinci sınaq meydanı isə Azərbaycan 

oldu.  Lakin  bir  az  əvvəl  bütün  dünyaya  elan  olunmuş  istiqlaliyyət  prinsiplərini  dərhal 

inkar  etmək  yaxşı  düşməzdi,  odur  ki,  Lenin  Bakıya  təqribən  eyni  vaxtda  iki  teleqram 

göndərdi.  Birini  Azərbaycan  İnqilab  komitəsinin  sədri  N.  Nərimanova  -  «Yaşasın 

---

müstəqil  Sovet  Azərbaycanı!»,  o  birini    mərkəzin  səlahiyyətli  nümayəndəsi 

Orconikidzeyə - «Hakimiyyəti bütünlüklə öz əlinizə alın». 

Nərimanovun özündə də - əslində təmiz insan və əqidəli kommunist olan, inqilabi 

və beynəlmiləl səxavətin xumarıyla Azərbaycanın təkcə yeraltı sərvətlərini deyil,  bütöv 

rejionlarını belə bağışlamağa hazır olan Nərimanovun özündə də  - acı bir ayılma hissi 

çox tez başladı. O, sözlərin və vədlərin nəyə dəydiyini başa düşdü, elan olunmuş yüksək 

ideyalarla  həyata  keçirilən  real  məqsədlər  arasındakı  fərqi  dərk  etdi.  Çox  tezliklə 

millətçi  təmayüldə  ittiham  olunan  Nərimanov  Leninə,  Stalinə,  Trotskiyə  fəryad 

məktubları göndərirdi. «Azərbaycanın müstəqilliyi barədə danışan Siz deyildinizmi?» - 

deyə  Vladimir  İliçdən  soruşurdu.  Sual  cavabsız  qaldı.  Cavab  uzaqdan  gəldi.  Parisdə 

Leninin qatı siyasi düşməni olan Milyukov dağılmış Vahid, Bölünməz Rusiyanı bərpa 

etmiş dövlət xadimi kimi Vladimir İliçin sağlığına badə qaldırdı. 

Bizim günlərdə - respublikalar Moskva, Leninqrad demokratlarının xeyir-duaları 

ilə  öz  suverenliklərini  elan  etdikləri  və  müstəqillik  barədə  sənədlər  qəbul  etdikləri  bir 

vaxtda,  eyni  zamanda  Yeltsinin  ətrafında  olanlardan  respublika  sərhədlərinin  yenidən 

nəzərdən keçirilə biləcəyi barədə sözlər eşidəndə, dəhşət içərisində düşünürəm: bunda 

da  tarix  təkrar  olunmurmu?  Yəni  doğrudanmı  bir  gün  gələcək,  cənab  Jirinovski  Boris 

Nikolayeviçin sağlığına badə qaldıracaq? 

Rusiya  ilə  Ukrayna,  Rusiya  ilə  Qazaxıstan  arasında  anlaşılmazlıq  qığılcımını, 

xoşbəxtlikdən, düz bir gün ərzində söndürdülər. Çox yaxşı, - böyük respublikalar gərək 

savaşmasınlar. Bəs nəyə görə orta və kiçik respublikalar gərək savaşsınlar? Nəyə görə 

Azərbayçana  qarşı  sürülən  mücərrəd  yox,  tamamilə  konkret  ərazi  iddialarını  eləcə 

operativ  yatırmadılar  və  millətlərarası  qarşıdurma  tonqalı  artıq  dördüncü  ildir  ki, 

yüzlərlə  insanı  həyatdan  aparmaqla,  bütöv  xalqları  faciə  yanğınına  atmaqla  hələ  də 

közərə-közərə qalır. 

Bütün  bu  dörd  ildə  mənim  üçün  bundan  daha  əzablı,  ürək  parçalayan  bir  fikir 

yoxdur: əgər, şairin dediyi kimi, dünyada səadət yox, yalnız rahatlıq və azadlıq varsa, 

min əzab çəkmiş Zaqafqaziya torpağına bunlar bəs nə vaxt gələcək? Bu iki məfhumu - 

rahatlıq və azadlığı mən elə məhz birlikdə, qırılmaz əlaqədə təsəvvür edirəm. 

---