Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 199
üzdən bədbinliyi şəxsi mahiyyət daşımır, bəlkə ümumidir, ümum- bəşəridir. Bu cəhətdən Arif Hamletin, Verterin, Çayld Haroldun kiçik qardaşıdır. Tərəddüdlər, şübhələr içində inləyən russoçu Arif, həyatın çətinlikləri qarşısında özünü itirir. Bədəvi aləmdə özünə rahatlıq tapa bilmir. Hər vədəyə uyur. Dərdlərini unutmaq üçün sevir. Məcnun bir ikən Leyli iki olur. Hissiyyat onu qısqanc- lığa gətirib çıxarır. Qısqanclığın qorxunc dalğası Arifin gözlərini elə dumanlaşdırır ki, qardaşı Vasifi tanıya bilmir; bilmədən doğ- ma qardaşının qatili olur. Arifin dəhşətli faciəsinin ikinci səbəbi idə buradan doğur. Dramaturq sadəlövh Ariflə çox mürəkkəb düşünən İblisi qarşılaşdırır. İblis müxtəlif qiyafədə əsərin ta ilk səhnəsindən baş- layaraq sonuna qədər iştirak edir. Hər bir məsələyə onun müda- xiləsi faciəni fəlsəfiləşdirir. İblis islam əqidəsinə görə, allahın əmrindən çıxmış, allahın və insanların düşmənidir. Şər qüvvədir. İnsanların başına gələn bütün şər işlərin, günahların baisi İblisdir. Ona görə də müsəlman görmək istədiyi, yaxud gördüyü şər iş üçün əsəbi hal keçirərək “lənət şeytana” deyər. H.Cavidin “İblis” faciəsindəki İblis obrazı həm əsas obraz, həm də süjeti hərəkətə gətirən bir vasitədir. İblisin bütün diqqəti Arifə tərəf yönəldilmişdir. Arif surətinin bədii tərcümeyi-halında İblis mühüm rol oynayır. “Bütün cinayətlərə bais” İblis cinayəti cinayət üçün etmir, bəlkə Arifin yatmış şüurunu oyadır. Əslində, İblisin işi çox mürəkkəb və ziddiyyətlidir. Bir tərəfdən o. Arifə altun və tapança verərək cinayətə sürükləyir. Arif Xavər kimi mələksima, eşqində sədaqətli bir qızı boğub öldürür, doğma qar- daşı Vasifin qatili olur. İkinci tərəfdən, İblis Arifin gözünü açır, onu həyata idealist baxışdan uzaqlaşdırmağa çalışır. İblisin qurdu- ğu şər işlər peşəkar şeytanların işi deyil, Arifin insan təbiətinin bir parçasıdır. İblisin məsxərələri, onun kəskin kinayələri də Arifin gənc varlığının ayrılmaz hissəsidir. İblis də Mələk və Arif kimi müharibənin dəhşətlərindən danışır:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 200
Ataman Elxanın əsgərləri tərəfindən tutulan Şeyx, Keşiş, Xaxam casus və müharibə qızışdıran insaniyyət düşmənləri kimi ifşa olunduqları vaxt, İblis “onların tanrısı altundur...” deyir. Eyni zamanda etiraf edir ki: Həp din ilə, məzhəblə, siyasətlə cahanda Hər fırtına qopmuşsa, əvət, mən varım onda.
İblis, müharibələrin altun və sərvət əldə etmək məqsədilə təşkil olunduğu qeyd edir, deyir ki: “Qüvvətə, altuna tabe dünya”. İblis həyat həqiqətləri qarşısında hissiyyata qapılmır. Arifi hissiyyatdan uzaqlaşdırır, mühakimə və ağıl vasitəsi ilə həyat hadisələrinə yanaşdırmağa çalışıpr. O çalışır ki, Arif həyat hadi- sələrini bütün çılpaqlığı ilə görə bilsin, həyatın fəal iştirakçısı olsun. Sentimental hisslər, idealist duyğular həyat mübarizəsində insanı passiv edirsə, ağıl, mühakimə insanı fəallaşdırır. Arif, kapitalizmin ən yüksək mərhələsi olan imperialism döv- ründə yaşayır. Bu dövrdə imperialist dövlətlər müstəmləkələri yenidən bölüşdürmək istəyir. Ona görə müharibələr başlayır. Arif isə hissiyyata qapılıb ümumbəşəri əmniyyət arzusu ilə yaşadığı üçün, onun idealist səfsətələri İblisin istehzasına səbəb olur. İblis öz simasında Arifin qarşısında zahir olduğu vaxt, Arif onun fikirlərini qəbul etmir, onu cəsarətlə qovur. Qiyafəsini dəyişdirib şeyx və ya mürşid sifətində zahir olduğu vaxt, ona hörmət edib hətta əlindən öpür. Faust, qarşısında zahir olan Mefistofeldən “kimsən?” deyə soruşarkən o belə cavab verir: “Əbədi bir qüvvənin hissəciyiyəm mən. Həmişə şər arzu edirəm, lakin xeyirlə nəticələnir”. Cavidin İblisi isə peşəkar şər doğuran bir varlıq deyil, o, həyata açıq gözlə baxır. Olanları sərrast görür; idealizmə, səfsə- təyə, hissiyyata qapılmır. Cahan müharibəsinin törətdiyi fəlakət- ləri görür və göstərir. Arif gözübağlıdır. İblis gözüaçıqdır. Onlar qarşılaşdıqları vaxt, Arif soruşur:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 201
İblis cavab verir ki:
Həp xaliqə təsbih idi, təhlil idi virdim. İlk öncə mələklər məni təqdis ediyordu, Adəm kimi bir sayqısız axır ləkə vurdu. Alçalmadı, yüksəldi fəqət şöhrətü şanım Allah ilə bir zikr edilir namü nişanım.
Arif bütün fəlakətlərin müqəssiri kimi tanıdığı İblisi qovmaq istərkən İblis deyir: Baxdım, əziyor ruhunu həp qeydi-əsarət Gəldim, edəyim ta səni hürriyyətə dəvət. Baxdım, səni məhv etmədə min dürlü xəyalət. Gəldim, verəyim qəlbinə bir nuri-həqiqət.
Burada atəşmi, nurmu məsələsi ortalığa çıxır? İblis ona isbat etmək istəyir ki, atəşsiz nur ola bilməz. Lakin Arif nə isə mənəvi nur axtarır. İblis atəşə də, nura da maddi nöqteyi-nəzərdən baxır. Arif isə atəşsiz nurun olacağına inanır. Nura idealist məna verir. Ən nəha- yət, Arif onu qovur, İblis gedir. Bundan sonra İblis başqa qiyafə- lərdə öz bədəvi daxmasından qalxaraq göydə gəzən, ayağı altın- dakı zəminəni itirən Arifi real həyata salmaq, həyat həqiqətlərini görüb bilavasitə şəxsən burada iştirak etdirmək qərarına gəlir. Kənarda böyük cahan müharibəsi gedir; bədəvi daxma ətrafında kiçik müharibə gedir. Hər ikisində insan “evlər yıxır, canlar yaxır, qızıl qan sellər kimi axır”. Böyük müharibə və kiçik müharibə. İblis böyük müharibənin əksini kiçik aynada verir. Arifi şikayətə, ən axır üsyana gətirən müharibənin əksini aynada ona təqdim edən İblis qəhqəhə ilə gülür. Arif isə aynada özünü gördükdən sonra xəcalət çəkir və öz qanı ilə özünü təmizləmək istəyir. Əsərin axırında fəlsəfi və dərin mənalı monoloqunu söyləyən İblis özü haqqında olan fikirlərə belə yekun vurur:
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|