Yazışma ve Haberleşme Adresi Evliya Çelebi Mahallesi Hatboyu Caddesi, No: 2/2 tuzla/İstanbul tel: [phone]

TARİHİ ZİLE KONAKLARI
Prof. Dr. Ali Murat AKTEMUR
Anadolu'nun en eski yerleşim alanlarından biri olan, milattan önce-ki asırlardan bu yana çeşitli uygarlıkların medeniyet kurduğu, kazılarla elde edilen maddi kültür kalıntılarının Hititlerden beri aktif kültürel yaşa-ma sahne olduğuna işaret ettiği Zile, çok zengin bir tarihi kültürel mirası barındırmaktadır. 2006 yılında bir ekiple birlikte hazırladığımız Tarihi Yaşatan İl Tokat adlı kitabımızda da yer verdiğimiz gibi, höyükleri, kalele-ri, kaya mezarları, su sarnıçları, cami-leri, hamamları, medreseleri, türbeleri, tekke ve zaviyeleri, kehrizleri vb. pek çok türdeki tarihi eserleri ile Zile, Anadolu'nun âdeta kültür müzesi diye addedilebilecek önemli yerleşim mer-kezlerinden biridir. Yörenin zengin külür varlıkları potansiyeli içerisinde önem-li bir grubu da, konaklar ve evler oluşturmaktadır. Hatta öyle ki tarihi Türk konut mimarisinin plan, mimari ve süsleme açısından önemli unsurlarını barındıran bu konaklar ve evler, nicelik ve nitelik bakımından Safranbolu’ya eş değerdedir. Ancak, söz konusu bu konaklar ve evlerin çoğu, içinde oturulmadığı için metruk bir durum sergilemektedir.

Kültür Bakanlığımıza bağlı yetkili kuruluşlar gerekli özveriyi gös-terir, koruma, restorasyon ve işlev kazandırarak yaşatma noktasında, ge-rekenlerin yapılmasını sağlar, bu noktada önemli adımlar atarak, ilçedeki birkaç konağın restorasyonunu yapıp, butik otel vb. işlevlerle yaşam ka-zandıran Zile Belediyesi'ne destek olurlarsa, Anadolu'da bir Safranbolu daha doğabilir ve turizme kazandırılabilir düşüncesindeyim. Sahip olduğu kültürel mirası koruma ve yaşatma adına Zile Belediyesi Kültür

Müdürlüğü ve Şehircilik ve İmar İşleri Müdürlüğü, Başkan Sayın Lütfi Vidinel öncülüğünde bir çok konağın tarihi kimliklerine uygun şe-kilde restore edilerek, işlev kazandırılıp yaşamasını sağlamışlardır.

Belediyenin tarihi kent dokusunu korumaya yönelik projeleri ve uygulamaları devam etmektedir. Tarihi kent kimliğini koruma adına,

Kültür Bakanlığımıza bağlı birimlerle diğer kuruluşların seferber olması gerekir. Zira, Anadolu' da pek çok kentin tarihi kimliği, park ve bahçe aç-ma adına yok edildi. Hiç olmazsa tarihi Zile'yi elbirliği ile yaşatalım. Zile Belediyesi'nin iyi niyetli girişimlerine destek olalım. Sözünü ettiğimiz ta-rihi Zile Konakları, Türk Evi'nin iç sofalı, orta sofalı ve kenar (dış) sofalı ana plan tiplerinden daha ziyade orta sofalı ve iç sofalı plan tipinde tasar-lanmışlardır. Nadirde olsa kenar sofalı plan tipinde tasarlanmış örnekler de mevcuttur. Genelde girişten geçtikten sonra taş döşeli bir hol ile karşı-laşılır. Zile'nin Amasya istikametindeki son köyü Kervansaray Köyü ya-kınındaki taş ocaklarından çıkarılan kahverengimsi taş, yöre konaklarının giriş holü ve ıslak hacimlerinde kullanılmıştır. Holün iki yanına kiler ve ıslak hacimler yerleştirilmiştir. Buradan bir kapı, yemek fırını, ocak, su kuyusu, çıkrık, meyve şıralarını elde etmeye mahsus, yörede “şinavat” denilen düzeneğin bulunduğu bahçeye açılır. Holden ahşap bir merdivenle sofa-ya ulaşılır. Sofanın iki yanında genelde kareye yakın dik dörtgen tasarımlı odalar yer almaktadır. Odalarda yer alan şömi-ne, dolap, yüklük, kandillik gibi ahşap unsurlar zengin işçilikleri ile tarihi Zile konaklarının karakteristik unsurları ola-rak karşımıza çıkarlar.

Dolaplar içerisinde bazen bir ahşap kapı açılınca yörede “cağlık” denilen banyo unsuruna bağlanır. Kapısı örtülüy-ken dolap, kapısı açılınca banyo işlevi su-nan bu unsur, tarihi Türk konut mimari-sindeki mahremiyete uygunluğun en gü-zel işaretidir. Bu tarz uygulamalara Erzurum evlerinde dolap ve makat- larda (sedir) rastlanır. Erzurum yöresinde bunlara dolap kehrizi ya da ma-kat kehrizi denir.

Evlerde genellikle kandilliklerin orta kısımları, aynalık denilen, taç ve çerçeve kısımları aşırı plastik bitkisel süslerle zenginleştirilmiş alçı ya da ahşap dikdörtgen panolar şeklinde düzenlenmiştir. Odaların dekoratif bakımdan asıl dikkat çekici unsurları hiç şüphesiz tavanlarıdır. Geomet-rik ve bitkisel dekorasyonlu tavanların özellikle göbek kısımları, Türk ahşap oymacılık sanatının teknik ve dekorasyon açısından en zengin ör-neklerini sunar. Çark-ı felekli, baklava dekorasyonlu, bitkisel madalyonlu tavan örneklerinin yanında, göbek kısımları aşırı plastik çiçek ve yaprak motiflerinin oluşturduğu bitkisel kabartmalarla Neo-Barok karakterde işlenmiş tavan örnekleri de vardır.

Tavan işçiliğinde, yörede “kirpik” diye tabir edilen ahşap oyma bitkisel motiflerin oluşturduğu sarkıt biçiminde düzenlemelerde söz ko-nusudur.

Ahşap döşemeli ve zengin ahşap dekorasyonlu, uzun-dikdörtgen tasarımlı sofalar genelde cephelere balkonlarla açılırlar. Konsollar üzeri-ne bindirilerek öne taşırılan ahşap balkonlar, genelde kemerli ve üçgen alınlıklı açık balkon şeklindedirler. Nadir de olsa kapalı balkon uygula-maları da görülmektedir. Sofalar ile odalar arasındaki ortak duvarlarda yörede “parsu” ya da “lambalık” diye tabir edilen, ahşap kasalı, alçıdan bir lamba altlığına sahip, açılıp kapanabilen ortak aydınlatma penceresi yer alır.

Odalarda yer alan kemerli bir niş şeklinde düzenlenmiş, köşelerde küçük dekoratif nişleri bulunan, genelde ahşaptan çift kapakla saklanan şömine ya da ocaklar, hem işlevsel hem dekoratif nitelik taşımaktadırlar.

Gerek oda kapıları, gerek dolap ve yüklük kapakları geometrik ve bitkisel dekorasyonlarıyla, Türk ahşap işçiliğinin nadide örnekleri olarak karşımıza çıkmaktadırlar.

Evlerin cepheleri ahşap direklerle hatılların kesişimi sonucu ortaya çıkan simetri ve görsel denge ile, kolay anlaşılır ve sade bir cephe özelliği sunar. Ahşap kasalı ve dikdörtgen formlu pencereler cephenin masifliğini giderici yegane unsurlardır. Bunların yanında konsol, kemer, alınlık gibi unsurları ve tavan süslemeleriyle cephenin en dikkat çekici unsurlarından biri de ahşap balkonlardır.

Zile evlerine genelde ahşaptan çift kanatlı ve büyük çivi başlarının oluşturduğu (ZZ) “çift ze” kuşaklı kapıyla girilir. Bu kapılar, mahremiye-tin mimaride kendini buluşunun ifadesi olan çeşitli formlardaki kapı tok-maklarına sahiptirler. Bunlar arasında insan figürlü, el motifli, çekiç bi-çimli ve sade örnekler mevcuttur. konsol, kemer, alınlık gibi unsurları ve tavan süslemeleriyle cephenin en Zile evleri yapım tekniği olarak, ahşap karkas arasına kerpiç dol-gu uygulanarak inşa edilmiştir. Taşıyıcı direkler üstüne ahşap kirişlerin yatay atılmasıyla kuru-lan çatma sistemi ana strüktürü oluşturur. Dolgu malzemesi ker-piç olan duvarlarda, ince kerpiç sıva üstüne tatlı kireç sıva

uygulanmıştır. Cadde ve sokaklara bakan cephelerde üst katlarda genel-likle serbest çıkmalar ya da gönye çıkmalar dikkati çekmektedir. Bu çık-malar “cumba” ya da “balkon” olarak değerlendirilebilir.

Plan, mimari ve süsleme özelliklerini, genel bir değerlendirme çer-çevesi içinde ele aldığımız, ahşabın ve kerpicin birlikteliğinden oluşan doğal malzemeyle, doğanın simetrisini yansıtan, balkon, cumba, ahşap kapı, ahşap kasalı dik dörtgen formlu pencere, ahşap direk ahşap hatıl ke-sişimi gibi hususiyetleri barındıran tarihi Zile evlerinin bitişik nizamda kurulmuş olması, cadde ve sokaklarında gezenlere tam bir tarihi kent do-kusu, tarihi sokak dokusu atmosferi sunmaktadır

Geleneksel Zile evleri, Tokat, Niksar, Amasya ve Safranbolu evleri ile inşa tekniği, plan, mimari, süsleme ve malzeme özellikleri bakımından büyük benzerlikler gösterir. Yörede son zamanlarda geleneksel mimariye artan ilgi, modern mimari örneklerinin cephelerinin geleneksel tarzda ya-pılmasına neden olmuştur. Tarihi Türk evi plan ve mimari özelliklerinde inşa edilen Türk ahşap işçiliği-nin teknik ve motif bakı-mından en zengin örnek-lerini içeren Zile konakla-rının, restore edilmesi ve işlev kazandırılarak gele-cek kuşaklara kültürel kimlik olarak aktarılması gerekir. Bu yönde Zile Belediyesi'nin girişimleri ve özverili çalışmaları sonucu restore edilip işlev kazandırılmış örnekler mevcuttur. Bu yönde Zile Belediyesi'nin gi-rişimleri ve özverili çalışmaları sonucu restore edilip işlev kazandırılmış örnekler mevcuttur.

Ancak, 3000 civarında tarihi konak ve evin restorasyonunu Bele-diyenin tek başına üstlenebilmesi mümkün görünmemektedir. Kültür Ba-kanlığı'nın Belediyenin projelerine maddi destek vermesi şarttır. Ayrıca, özel sektör ya da şahısların evleri restore ettirip, tarihi kimliklerini boz-mayacak amaçlarla işlevlendirip kullanmalarına, resmi prosedür bakımın-dan kolaylıklarda getirilmelidir. Böyle olursa,

Anadolu'da önemli bir tarihi kent kimliği ile turizme kazandırılmış ve gelecek kuşaklara aktarılmış olacaktır.

KAYNAKÇA

Ali Murat Aktemur -VD., Tarihi Yaşatan İl Tokat, Ankara 2006.

Ali Murat Aktemur / İ. Umut Kukaracı; “Tokat Çevresindeki Ahşap Ör-tülü Camiler”, IX. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, (21-23 Nisan 2005 Erzurum), Erzurum 2006, s. 9-16.

Ali Murat Aktemur / İ. Umut Kukaracı; “Niksar Konakları”, IX. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, (21-23 Ni-san 2005 Erzurum), Erzurum 2006, s. 347-352.

Ali Murat Aktemur; “Türk Ahşap İşçiliği” , Türkler, VI, Ankara 2002, s. 98

Ali Murat Aktemur; “Zile Elbaşoğlu Camii'nin Sıvalar Altında Kalan Gizemi”, Turkish Studies, Ekim 2013, s. 24

Ali Murat Aktemur; Batı Etkisinin Türk Mimarisine Yansıyış Süreci ve

Ali Murat Aktemur; Tarihi Zile Konakları ve Evleri, Erzurum 2013.

Bekir Altındal; Zela'dan Zile'ye Tarihi Yolculuk, İstanbul 2011. Çözümle-mesi, Ankara 1978.

Halis Asarkaya; Osmanlılar Zamanında Tokat, Tokat 1941.

Halit Çal; “Tokat Evleri”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat

Halit Çal; “Tokat Zile Yeşilce Köyü Şeyh Eylük Türbesi” (Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı), Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yayını, Konya 1993, s. 293-305.

Halit Çal; “Zile Hamamları”, Türk Etnografya Dergisi, XVIII, 1998, s.103.

Halit Çal; “Zile Ulu Camisi”, Sanat Tarihi Dergisi VII, İzmir 1994, s. 27.

Halit Çal; Niksar'da Türk Eserleri, Ankara 1989.

Halit Çal; Planlaması Malzemesi ve Tezyinatıyla Tokat Evleri, Ank. 1988.

İstanbul-Karaköy'deki Avrupa Tarzı Sivil Mimari, Erzurum 2009.

Mustafa Cezar; Tipik Yapılarıyla Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemi, İstanbul 1985.

Oktay Aslanapa; Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul 1986.

Sedat Alp; “Maşat Höyük'te Keşfedilen Çivi Yazılı Hitit Tabletleri”, XI. Türk Tarih Kongresi, (Ankara 11-15 Ekim 1976), Ankara 1979, s. 165-196.

Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987, s. 365.

Sevgi Aktüre; XIX. Yüzyıl Sonunda Anadolu Kenti Mekânsal Yapı

MUSTAFA NECATİ SEPETÇİOĞLU

VE TÜRK DESTANLARI
Yrd. Doç. Dr. Hüseyin TUNCER
Sepetçioğlu’nun Türk Destanları, Türk-İslâm Efsaneleri ve Dede Korkut üzerine çalışmaları, gelecekte onun tarihî romanlar yazmasına ve-sile olacaktır. Dünkü ve Bugünkü Türkiye dizilerinde yer alan romanla-rında vermek istediği millî ve dinî ruh, bunu kanıtlamaktadır. Halk ara-sında yaşayan kültür ve ruh zenginlikleri (masal, hikâye, efsane, destan, türkü...) onun hikâye ve romanlarına ana malzeme olur. Eserlerinde dinî ve millî motifleri ustaca işler. Çocukluk yıllarında dinlemiş olduğu folklorik birikimlerini ve okumalarından edindiklerini eserlerinde yoğurmaya çalışır. Özellikle efsane ve destanları, hikâye örgüsüyle/kurgusuyla dile getirir. Yazımızda, Sepetçioğlu’nun bu yanını eserlerinden hareketle vur-gulamaya çalışacağız.

İyilik, dürüstlük, yardım severlik, dervişlik, fazilet, ibadet, şükür ve nimetlerin kıymeti vb. kavramlar onun “Türk-İslâm Efsaneleri”nde belir-gin biçimde öne çıkar. Gösterişten uzak, gerçek anlamda yaşanan samimi inanç, Anadolu insanının özünü, ruhunu ortaya koyar. Söz gelimi, “İki Horasanlı, Şehirdeki Evliya, Demir Parçasına Yazılan Yazı, Tanrı İçin Söylemek, Şükredenler, Ekmeğe Saygı, Zile’de Edâ Edilen Hac” efsane-lerinde bunları hikâyeleştirilmiş olarak görürüz. “Zile’de Edâ Edilen Hac” metnindeki Demirci’nin Hac’ca gitmek için biriktirmiş olduğu parayı, muhtaç olan Adama vermesi, Hac’ca gitmekten vazgeçmesi, ancak Arafat’ta milyonlarca Hacının içinde görülmesi ve Hacı olarak karşılan-ması, halkın muhayyile gücünü, inancındaki erdemini göstermesi bakı-mında oldukça anlamlı ve önemli bir davranışı sergileyen bir efsanedir.

Sepetçioğlu, Türk edebiyatında Dede Korkut’u büyük bir ozan olarak görür. Dede Korkut kitabının Türk örf ve âdetlerini bütün çizgile-riyle taşıyan bir eser olduğuna inanır. Kitaptaki yazıların destan türünde kabul edilişine işaret eder. Nitekim edebiyat tarihçileri, Dede Korkut ki-tabını dili ve anlatımı bakımından millî destan kabul ederler. Sepetçioğ-lu, esere hikâye, manzum hikâye, manzum destan, epik-dasitanî hikâye gözüyle bakılmasını doğru bulmaz. “Dede Korkut Kitabındaki on iki mevzuun en az on tanesi birer epik tiyatro oyunudur ve geriye kalan iki tanesi de tiyatro oyunundan bozmadır” der (Dede Korkut, s.10). Dede Korkut Kitabında hikâyeleşmiş konuların tiyatro oyunları olduğunu iddia eder/savunur. Bu düşüncesini destekleyen bilgilerden sonra, Dresden nüshasının “Kitab-ı Dedem Korkut alâ Lisân-ı Tâife-i Oğuzan”, Vatikan nüshasının ise “Hikâyet-i Oğuzname-i Kazan Bey ve Gayri” adıyla ad-landırılmış olduğunu belirtir. Dresden nüshasının Mukaddime’den sonra on iki oyunun hikâye haline getirildiğini; Vatikan nüshasında ise Mukad-dime’den sonra altı oyunun hikâyeleştirildiğini ifade eder. Dede Korkut’ un şahsiyetiyle efsaneleşerek Alp Erenler’in prototipi (öncü tipi) olduğu-nun altını çizer. Mukaddime’den (s.22-26) sonra, “Dirse Han Oğlu Boğaç Hanın Destanını Anlatır Hanım Hey” (s.27-41), “Salur Kazanın Evinin Yağmalandığının Destanını Anlatır” (s.41-89), “Kazan Bey Oğlu Uruz Beyin Esir Olduğunun Destanını Anlatır Hanım Hey”(s.90-109), “Duha Hoca Oğlu Deli Dumrul Destanını Anlatır Hanım Hey” (s.110-119), “Kanglı Koca Oğlu Kan Turalının Destanını Anlatır Hanım Hey” (s.119-136), Kazılık Koca Oğlu Yigenekin Destanını Anlatır Hanım Hey” (s.136 -143), “Basatın Tepegözü Öldürdüğünün Destanını Anlatır Hanım Hey” (s.143-154), “Begil Oğlu Emrenin Destanını Anlatır” (s.155-165), “Uşun Koca Oğlu Segrekin Destanını Anlatır” (s.166-176), “Salur Kazan Esir Olup Oğlu Uruzun Çıkardığının Destanını Anlatır” (s.177-188), “İç Oğu-za Dış Oğuz Âsi Olup Beyreğin Öldüğünün Destanını Anlatır” (s.188-195) başlıklı metinler verilir. Bu metinlerin sonunda “Dede Korkut” Yazıları Üzerinde Serbest Çalışmalar yer alır (s.196-214).

Türk-İslâm Efsaneleri ile Dede Korkut’tan sonra, yazarın Türk Destanları ile Yaratılış ve Türeyiş/Türk Destanı üzerinde duracağız. Türk Destanları, sonradan “Karşılaştırmalı Türk Destanları” adıyla da basıldı (1974, 1992, 1995…). Yazar, Önsöz (s.11-12)’ün ardından, Destanlar (s.13-76),Millî Destanlar(s.77-83) ve Türk Destanları(s.84-219)’ndan oluşan üç ana başlığa bağlı olarak düşüncelerini ortaya koyar.

Destanlar bölümünde; Destanların Meydana Gelişi, Yaradılış Des-tanları, Yaradılış Destanlarının Ortak Noktaları, Millî Karakter ve Ma’ şerî Şuur, Oğuz Kağan Destanı, Zerdüşt Efsanesi, Perseus Efsanesi, Cuc-hulainn Destanı, Gılgamış Destanı hakkında bilgiler verir; aradaki ben-zerlik ve farklılıkları belirtir. “Destan Çekirdeğinin Gelişmesi”yle bu bö-lümü tamamlar. Millî Destanlar kısmında genel bilgiler aktarılır. Son bö-lümde, “İslâmiyet Öncesi Türk Destanları” alt başlığında (Yaradılış, Alp Er Tunga, Şu, Oğuz Kağan, Bozkurt, Ergenekon, Türeyiş, Göç) destan-ları; “İslâmiyetten Sonraki Türk Destanları” alt başlığında ise (Satuk Buğra Han, Er Manas, Oğuz Kağan, Cengiz Han, Köroğlu) destanları üzerinde durulur ve metinlere yer verilir. Mahallî destanlar kısmında (Zoya Tülek, Közüm Han, Ay Böke, Kartaga Mergan) destanları hakkında bilgiler ve örnekler sunulur. Zoya Tülek’in bir Başkırd destanı; Közüm Han’ın -eski Türk illerinin istilâsı sırasında teşekkül etmiş- bir mahallî destan; Ay Böke destanı ile Kartaga Mergan destanının ise Abaka Tatarları arasında söylenen bir destan oldukları belirtilir.

Yazar, Karşılaştırmalı Türk Destanları’nda; Yunanlıların İlyada ve Odisse, İranlıların Şehname, Roma-Lâtinlerin L’éneide, Hintlilerin Ra-mayana, Finlilerin Kalavela, Fransızların Chanson de Roland, Almanların Nibelungen, Portekizlilerin Lüzitanyalılar, İspanyolların Ercillas; İtalyan-ların Çılgın Orlandos, Kurtulmuş Kudüs; İngilizlerin Kaybolmuş Cennet adlı destanlarını kısaca özetler, aradaki benzerlikler açısından mukayese eder.

Sepetçioğlu, Türk Destanları’nı yazarken, bu alanda yapılmış olan (R.R. Arat, Oğuz Kağan Destanı; Muharrem Ergin, Oğuz Kağan Destanı, Orhun Abideleri; Abdulkadir İnan, Şamanizm; H. Namık Orkun, Türk Efsaneleri, Eski Türk Yazıtları; Necla Pekolcay, İslâmî Türk Edebiyatı vb..)çalışmaları görmüş ve bunlardan yararlanmıştır.Yazar, bu eserini li-seli gençler için hazırlamış olduğunu, bu yüzden ilmî bakımdan iddiası olmadığını kaydeder. “Yaradılış ve Türeyiş” adlı eserini yazarken, aldığı notlardan faydalanır; Türk destanlarını öteki milletlerin (Yunan, İrlanda, Mezopotamya…) destanlarıyla karşılaştırır, benzerlik ve farklılıkları or-taya koyar. Destan kahramanları(Oğuz Kağan, Zerdüşt, Perseus, Cuchu-lainn, Gılgamış)nın üstün kişiler oldukları belirtilir. Oğuz Kağan’ın üstün insan vasıfları göstermesine, zaman zaman ilahi yardımlarla güçlenme-sine dikkat çekilir; onun doğuş, bebeklik ve gençlik çağları üzerinde du-rulur, beden ve adale gücü ile akıl ve zekâ gücüne, özellikle liderlik va-sıflarına sahip oluşu öne çıkarılır; aktif, atılgan ve sürat kabiliyetine vur-gu yapılır. Yazar, Türk destanlarında savaşların milletin bütünlüğü, millet ve devlet olma yolundaki gayelerinin gerçekleşmesi için yapıldığını ifade eder. Türk destanlarında millî öğeler vurgulanır, kadınların erkeğin ya-nında yer aldığı, Bozkurt’un bir motif olarak görüldüğü, tabiat unsurları arasında sadece ışık’ın bir ilâhi değer taşıdığı, aklın ve mantığın sınırla-dığı muhayyile gücünden yararlandığı ve bir bütünlük sergilediği belirti-lir. Sepetçioğlu, Türk destanlarında hayvanlardan at ile kurdun yer aldı-ğını, atın dost, yardımcı ve güven kaynağı olduğunu; kurdun semavileş-tirildiğini, yol gösterici olduğunu kaydeder. O, destanın millî olabilmesi için, coğrafyanın yanı başında millî bir tarihin de mevcut olması gerek-tiğini söyler; destanları millî dilin zenginliğini gösteren en önemli vesika kabul eder. Bu noktadan hareketle destanları malzeme edinir, tarihî ro-manlar yazmaya yönelir.

Sepetçioğlu, Bozkurt ve Ergenekon destanlarının Gök Türk, Türe-yiş ve Göç destanlarının Uygur, Oğuz Kağan destanının Hun-Oğuz, Şu destanının Saka destanı olduğunu düşünür; devir ayrılıklarına rağmen, Türk destanlarının bir bütün haline gelmek için hazırlanmış olduğu kana-atini taşır. Yaradılış Destanı’nı Türklerin ortak ve asıl destanı kabul eder. Yazar bu düşünceden yola çıkarak (Yaradılış, Türeyiş, Göç, Bozkurt, Oğuz Kağan, Şu, Ergenekon) bu yedi destanı, tek ve büyük bir destan haline getirmeye çalışır. Bu anlayışın ürünü olarak “Yaradılış ve Türeyiş/ Türk Destanı” adını vermiş olduğu eseri ortaya çıkar. Şimdi yazarın bu eseri üzerinde durmak istiyoruz.

Yazar, destanların manzum olarak yazılması düşüncesindeyken, dinlemiş olduğu anlatıcıların iç seslerin kafiyelerinden yararlandıklarına tanık olur; bu yüzden “Yaratılış ve Türeyiş”i manzum olarak yazmaktan vazgeçer. Dil, üslûp ve motif kaynaşmasına dikkat eder. Destanda ara yerlere – Dede Korkut’tan bu yana- çağdaş şair ve yazarlardan aktarmalar yapar; yeni cümle ve motiflere yer verir. Alıntılar, kimi zaman özgün hâ-liyle kimi zaman da anlatıma uygun düşecek biçimde değiştirilerek kul-lanılır. Alıntılarda, Orkun Yazıtları’ndan geniş ölçüde istifade ettiği, ar-dından Dede Korkut hikâyelerinden yararlandığı dikkat çeker. Türk ede-biyatına bir bütün olarak bakan yazar, halk, divan, tasavvuf, modern ede-biyattan alıntılar yapar. Metinlerarası ilişkiden ustaca, amacına uygun ve üslûbuna yakışır biçimde yararlanır. Bu durum, destanların dün-bugün bağlantısını sağlarken, okurun dikkatini uyanık tutar, kültürel birikimini sorgulamasına zemin hazırlar. Bu uygulama, yedi destanın yazar tarafın-dan “Yaratılış ve Türeyiş” adı altında genişletilmesine de imkân sağlar, böylece soluklu bir destan çalışmasına kavuşmuş oluruz. Yazının hacmini sınırlı tutmak durumunda olduğumuz için, ayrıntılara fazlaca giremeden birkaç örnekle yetinmek istiyoruz. Bu tür alıntıların tamamı aşağıda görü-lecektir.

Söz gelimi, Yaratılış Destanı yazar tarafından yeniden yazılırken, Türk bayrağının doğuşu efsanesi, kendi yöresinin ozanı olan Tokatlı Âşık Veli Aydın’ın türküsünden –Yine doğdun sarı yıldız, mavi yıldız, yıldız yıldız hey- isabetli bir şekilde istifade ederek anlatılır. Kahramanlık duy-gularının dile getirildiği Bugu Kağan’ın tahta geçişi ve Göktürklerin ka-zandıkları zafer dile getirilirken Köroğlu’nun “Kılıç kalkanı döğende meydan gümbür gümbürlenir” (Mert dayanır namert kaçar-koçaklaması) , “At kişnemesinden (Ok gıcırtısından) kargı(kalkan) sesinden/ Dağlar seda verip seslenmelidir” (Benden selâm olsun Bolu Beyine) mısraları kulla-nılır. Ergenekon destanında Kayan Tigin’in Ergenekon’a yerleşirken Da-daloğlu’nun “Ferman padişahın dağlar bizimdir” dizesinden yararlanıldı-ğı görülür. Göç destanında kayın ağacına düşen kutsal ışık, Nedim’in “Dün geceye dair bir işaret içinde” mısraıyla tasvir edilir; kutsal kayayı almak şartıyla yapılan evlilikte Çinli gelinin güzelliği, Enderunlu Vasıf’ın “O gül –endâm bir al şâle bürünsün yürüsün / Ucu gönlüm gibi ardınca sürünsün yürüsün” beyitliyle dile getirilir. Bozkurt destanında, Asena’ya Çinliler tarafından öldürülmüş olan babası-ucu kızıl tuğlu Gökbayrağa sarılı olarak- verilirken, Mithat Cemal Kuntay’ın ünlü “Bayrakları bayrak yapan üstündeki kandır / Toprak, eğer uğrunda ölen varsa vatandır” dizeleri alıntılanarak duygu yoğunluğu ortaya konulur.

Yaratılış ve Türeyiş destanında yazarın üslûbu, destanları çekici hâle getirir. Bir örnek olması adına, Göç’ten bir paragraf sunmak istiyoruz: “Cümle kamlar, ozanlar ve baksılar, ak saçlı ak sakallı yaşlılar bir araya toplandı. Bunu bir hayırlı ve uğurlu işaret saydılar.”Bu, bir emirdir; Tanrının bir yeni buyruğudur uymak gerekli..” dediler. Ne var ne yok; çamçak, kazan, bakraç ve tas.. bir keçeye sardılar; kapkara bir gecede koca bir millet, bir bilinmez yarın için yola koyuldu. Yürürken başlarının üstünde uçan kuşlar; durup dinlenmek isterken altlarındaki toprak ve taşlar- ve soluk aldıkça hava-hep aynı şeyi-o kelimeyi- acı ve kamçılayıcı çığırdılar: “Göç.. Göç.. göç.. göç ha göç!” Yürüdüler..yürüdüler.. dahî yürüdüler.. “ (s.107).

1-211. sayfalar arasında baştan sona doğru alıntılarda-özgün ve değiştirilmiş haliyle/ kimi zaman parantez içi bizim (HT) ilâvelerimizle- karşımıza çıkan tablo şöyledir:

Yahya Kemal/ Bir kanlı gül ağzında ve mey kâsesi elde -Ses, s.2,/ Bir neş’eli hengâmede çepeçevre yamaçlardan- Ses, s.17,/ Bir bestenin engin sesi (yükseldi Boğaz’dan) -Ses, s.130, /Ağaçtan düşen güz(gül) yaprakları misilli çizgi gözlü uğrular sapır sapır döküldü, s.168; Dada-loğlu/ Ferman padişahın dağlar bizimdir, s.6, … kelle verilir de vatan verilmez, s.146, 194, Ölen ölsün kalan sağlar bizimdir(Ölen ölür kalan sağlar bizimdir); Cenâb Şehabeddin/ Senin İçin, s. 20; Abdülhak Hâmid/ Her yer karanlık pür nûr o mevki, s.23; Nâilî-i Kadîm/ Kadem kadem gece teşrîfi Nâilî o mehin/ Cihan cihan elem-i intizâre değmez mi?, s. 24; Yunus/ Ben bilmez idim gizli ıyân hep Sen imişsin,/ Cânlarda vü tenlerde nihân hep Sen imişsin./Sen’den bu cihân içre nişân ister idim ben,/ Âhir şunu bildim ki cihân hep Sen imişsin! s.38; Şeyh Gâlib/ Bir şu’lesi var ki şem-i cânın/ Fânusuna sığmaz âsumân, s.24, Hüsrev ü Şirin, s.42; İ. Alâeddin Gövsa/ Sanki her şey sessizce, bir heyûlâ gibi dolaşmada/ ve sanki her yerde bin kederli muammâ dolaşmada!, s.27; Atatürk/ Muhtaç olduğun kudret Gök Oğulda mevcuttur (Muhtaç olduğun kudret damarlarındaki asil kanda mevcuttu- Gençliğe Hitabe), s.53; Dede Korkut/ Yücelerden yücesin/ Kimse bilmez nicesin?, s.40, Göz açıp gönül verdiği, gönül verip sevdiği… s.61, Salkım salkım tan yelleri estiği zamandı/ Sakallı bozaç turgay öttüğü zamandı… s.65,Ağaç, ağaç dersem sana arlanma ağaç… s.71, At ayağı külüğ ozan dili çeviğ olur, s.89; Nâmık Kemâl/ Hakka karşu duralım Er Kişi niyetine…(Hakk’a karşı duralım er kişi niyyetine-Vatan Mersiyesi), s.44, (Bais-i şekva bize hüzn-i umûmidir Kemal) / Kendi derdi gönlümün billâh gelmez yâdına, s.139; Bir Şaman duası/Bastığın yer sert olsun! Ayakların kaymasın… s.45; Necati/ Ki İsa göğlere ağsa yine dem vurur Ahmetden, s.52; Ebubekir’in Hz. Muhammed’in ölümü üzerine halka yaptığı hitâbe, s.56; Ahmet Hamdi Tanpınar/ Yekpâre, bölünmez bir ânın parçalanmaz akışı (Yekpâre, geniş bir ânın/ Parçalanmaz akışında-Ne İçindeyim Zamanın), s.60-61, (Muradiye) Sabrın acı meyvesi (Bursa’da Zaman), sallanan dal uçlarından, s.128, sanki bir “masal meyvesi” bölüşüyorlardı (Bir masal meyvesi gibi paylaştık); demircinin gözlerindeki düşünce, gözlerinde değil de sanki kırılmış dal uçlarındaydı (Mehtabı kırılmış dal uçlarından-Hatırlama), s.207; Bir Sivas türküsü/ Yine doğdun sarı yıldız, mavi yıldız, yıldız yıldız hey… s. 63; İsmail Safa/Bir pîr-i fâniyi andırıyordu, s.67; Bağdatlı Rûhî, Terkib-i Bend s.69; Osman Gazi’nin rüyasından/ Ağaç, gittikçe büyüyor, dallanıp budaklanıyordu… s.71; Nedim/ Dün geceye dair bir işaret vardı içinde, s.81; Hacı Bayram(Veli)/ N’oldu bu göğdem n’oldu bu göğdem/ Mavi bir nurla doldu bu göğdem… s.81, N’oldu bu gönlüm n’oldu bu gönlüm/ Can ve şanınla doldu bu gönlüm (Noldu bu gönlüm noldu bu gönlüm / Derd-ü gamla doldu bu gönlüm/Yandı bu gönlüm yandı bu gönlüm / Yanmada derman buldu bu gönlüm), s. 84; Ziya Gökalp/ Uyu yavrum, uyanacak günler var;/ Yarınları gözetleyen dünler var;/Baban şehid, izlerinde ünler var… (Şehid Haremi) s.83,88,89; Orta Anadolu-Ninni/ Bizim erler uyusun neni/ Uyusun da büyüsün neni… s. 88; Köroğlu/ Kılıç kalkanı döğende meydan gümbür gümbürlenir, s. 92, At kişnemesinden kargı sesinden dağlar yankılanmış seslenmiş (Ok gıcırtısından kalkan sesinden/Dağlar seda verip seslenmelidir), s.191, Mert dayanır namert kaçar, s.195; Bâkî/ An ol günü ki âhir olup nevbahâr-ömr/ Berk- hazâna dönse gerek rûy-i lâlerenk… s.93-94, Demir kuşaklı cihan pehlivanları, s.130; (Enderunlu)Vâsıf/ O gül-endâm bir al şâle bürünsün/ Ucu gönlüm gibi ardınca sürünsün yürüsün, s.96; Bir Hun türküsü/Kutlu Dağı Kutlu Dağı yitirdik/Kadınlarımızın güzelliğini elimizden aldılar, s.102,105; Süleyman Çelebi/ Mevlid, s.110; Şahan Türküsü-Gaziantep/ Uyan uykudaysan gör ne hal oldu?,s. 118; Karacaoğlan/… ölmeden önce bir dem süresin (Çok yaşayıp mihnet ile ölmeden/ Az yaşayıp bir dem sürmek yeğ imiş), s.120; Yavuz Sultan Selim/ (Merdüm-i dideme bilmem ne füsûn etti felek/… Beni) bir gözleri âhûya zebûn etti felek… s.125, Gök Tanrıyla bile değil miydik? Tiz, oğullarım yanıma gelsin!, s.142; Oğuz Kağan/ Ben sizlere oldum Hakan, / Alalım yay ile kalkan,/ Nişan olsun bize buyan, / Kurt olsun bize uran, / Ve demir kargılar orman,/ Av yerinde yürüsün kulan,/Dahi deniz, dahi müren,/Gün bayrak ol, gök kurıgan (Ben sizlere oldum kağan, Alalım yay ile kalkan, Nişan olsun bize  buyan, Bozkurt olsun bize uran, Demir kargı olsun orman, Av yerinde yürüsün kulan, Daha deniz, daha müren, Güneş tuğ olsun, gök kurıka) ,s.129; Gâzi Giray/ Kâmet-i dilcû yerine bir kızıl tuğa bel bağlamış, s.130; Peçevi uslûbu/ ki bunca kal’ayı Çin içre bir yüce ve yeğ ve kavî bir kal’a idi, s.130; Eski bir Çin atasözü/ Patenk kal’ası altındaki felâkette yedi gün ekmek bulunmadı… s.131; Kanunî Sultan Süleyman/Ben ki, yedi iklim ve dört köşe… s.132; Bilge Kağan/ Üstte mavi gök çökmezse…. Orhun Kitabeleri ,s.160, İnce iken kırmak yufka iken toplamak kolay…. Bir kişi, arık boğa ile semiz boğayı ıraktan bilmek dilese… s.190, Türk ulusu, aç olunca tokluk nedir bilmiyordu… s.191, Ben Tanrı gibi gökte doğmuş Türk Bilge Kağan… s.213-215; Türk Hakanı, şimdiki gibi Ötüken Ormanında oturursa ilde sıkıntı olmayacaktır, s.213; Mithat Cemal Kuntay/ Ölmez bu vatan farz-ı muhal ölse de hattâ/ Çekmez kürenin sırtı o tâbût-u cesîmi (Vatan Hisleri), s.161, (Bayrakları bayrak yapan üstün deki kandır) /Toprak, eğer uğrunda ölen varsa vatandır, s.188; Rabia Hatun/ Hevâ olsaydı bâri; dem dem nefes nefes onu çekseydi (Olsandı sen sema, olsandı sen hava/ Alsamdı ben seni dem dem, nefes nefes… ), s.178; Sokullu Mehmed Paşa’nın (Venedik Büyükelçisine söylemiş olduğu, “… Kesilen kol yerine gelmez, ama traş edilen sakal daha gür biter” meşhur esprisinden/ Yarına daha gür atılan, traş edilen yüzlerce yıllık yorgun bir sakalın yerine yeni biten gür ve mağrur bir sakal gibi başlıyordu, s. 185; Ahmet Kutsi Tecer/ Orda bir yurt var uzakta; o yurt bizim yurdumuzdur…(Orda bir köy var uzakta, / O köy bizim köyümüz-dür.) s.187; Seyrânî / Saz çalmayan tel kıymetin ne bilir (… Has bahçede gül kadrini ne bilsin / Seyrani Baba’ nın beli büküldü/ Ağzının içinde dişi söküldü/ Davut Nebi sadasından çekildi / Saz çalmayan tel kadrini ne bil-sin-Ateş Vapurunu İcat Edenler), s.196; Nihal Atsız / Türk milleti!... Dü- şün ve kendine dön!... s.215.

Destanlardaki motif ve hususiyetlerinin aynı olduğu düşüncesinden yola çıkan SEPETÇİOĞLU, yedi ayrı destanı, destan birliğini ve oluş sı-ralarını dikkate almadan, kendine göre düzenler ve yazar. Yaratılış ve Türeyiş destanlarında geçen isimleri değiştirir. Bu destanların yazı diline geçirilirken Çinlileştirilmiş olduğunu düşünen sanatçı, “Mangdaşire, Meytere, Po-do-sün-ko, Şalyime” gibi isimleri Türkçeleştirerek “Gök Oğul, Ulu Kişi, Gün Aşan, Alma Ata” şeklinde kullanır. Sanatçı, bu ese-rinde İslâmiyet’ten önceki rivayetlere bağlı kalır; mevcut metinleri kendi duyuş ve düşünüş tarzına uygun olarak yeniden yazar.