Yazışma ve Haberleşme Adresi Evliya Çelebi Mahallesi Hatboyu Caddesi, No: 2/2 tuzla/İstanbul tel: [phone]

KAYNAKÇA

Ahmet Şimşek; “Mustafa Necati Sepetçioğlu’nun Karşılaştırmalı Türk Destanları Adlı Eserinin Tarih Eğitimi Açısından Değeri”, M. N. Sepetçioğlu Özel Sayısı, Erdem, Atatürk kültür Merkezi Dergisi, S. 49, Ankara 2007, s. 255-265.

M. Necati Sepetçioğlu; Türk-İslâm Efsaneleri, Yağmur Yayınları, İstanbul 1973, s.156.

______________, Dede Korkut, Toker Yayınları, İst., 1977, 214 s.

______________, Türk Destanları, Toker Yayınları, İst.,1972, 219 s.

______________, Karşılaştırmalı Türk Destanları, İrfan Yayımcılık, İs-tanbul, s. 2004, 228.

______________, Yaratılış ve Türeyiş/Türk Destanı, MEB, İstanbul 1969, VI+215 s.

Şahin Köktür; “Mustafa Necati Sepetçioğlu’nun Yaratılış ve Türeyiş Des-tanı’nda Yeniden Yazma ve Edebî Dönüştürüm (Metinlerarası İlişkiler)”, M. N. Sepetçioğlu Özel Sayısı, Erdem, Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, S: 49, Ankara 2007, s. 267-288.

ZİLE’DE KUTLANAN MİTİK BİR

BAHAR BAYRAMI: FİCEK
Öğr. Grv. Muhammed AVŞAR*
İnsanların millet olma yolunda en önemli varlığı kültürel değerleri-dir. Yüzyıllardan beri gerek dini ve milli bayramlar gerekse mevsimlik bayramlar; milletlerin birlik, beraberlik duygusunu artıran ve insanlara bir milletin bireyi olma hissini en güçlü şekilde veren kültürel değerleridir. Mevsimlik bayramlar olan Nevruz ve Hıdırellez; temelinde hem doğanın canlanışını ve yeni yılı kutlamayı hem karanlıktan aydınlığa geçişin coş-kusunu yaşamayı hem de bu yeni yılın bereketli ve güzel geçmesi dileğini ortaya koymaktadır. Orta Asya’dan Balkanlara kadar bütün Türk coğraf-yasında ortak tarih, ortak dil ve ortak kültür anlayışındaki birlikteliği gör-mek için bu muazzam coğrafyanın müşterek değerlerine ve uygulamaları-na bakmak yeterli olacaktır.

Bu uygulamalardan biri de geniş Türk coğrafyasında; niyet çekmek (Tekirdağ ve Yalova'da), Baht çömleği ( Isparta'da), bahtiyar (Gelibolu, İstanbul, Isparta'da), Bahtıbar (Bucak'ta) bahtıvar (Burdur'da), gül bahti-yari (Denizli'de), yüzük çekmek (Sinop ve çevresinde), micek (Tokat'ta), mantufar (Kadirli ve çevresinde), mantuvar (Bursa'da), martaval (İstan-bul'da), martaval çömleği (Bergama'da), mentivar(Gaziantep'de), martifal (Yugoslavya, Prizren, Üsküp'te), martufal (Ohri'de), vasf-ı hal, vesfhal (Azerbaycan'da), niyet (Gagauz Türklerinde) adlarıyla bilinen (Çay 1991: 44) gelenektir.

Bu geleneğe Çuvaşlar Nartavan (Nartukan), Türkmenler ise Mon-cukattı adını vermektedirler (Duvarcı, 2007: 84). Bu gelenek sadece Türk dünyasının ortak değeri olmayıp Türklerle komşuluk ilişkisi olmuş birçok yabancı toplulukta da yer almaktadır.

Bu geleneğin Zile’deki adı Ficek olup yüzlerce yıldır Aşiret (Sıraç) Türkmenleri arasında her yıl bayram olarak kutlanmaya devam etmekte-dir. Bu makalemizde, Zile’nin Acısu köyünde kutlanan Ficek Bayramı’n- daki uygulamaların ortaya konması amaçlanmış; çalışmada kaynak araş-tırması, alan araştırması yöntemleri kullanılmıştır.

^{______________________________________________}

*. Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen- Edebiyat Fakültesi, muhammet 2000 @hot-mail.com

Ficek Kelimesinin Etimolojisi

Ficek, derleme sözlüğünde “mektup, kura, yazı tura, mani, şiir” (Derleme Sözlüğü, 2009: 1863) anlamları taşımakta olup Ficek kelimesi-nin Farsça kökenli “mani” anlamındaki “fişenk” (http://tdk.gov.tr) keli-mesindeki değişimle meydana geldiği de düşünülebilir. Zira Zile’de “Fi-cek” kelimesi için “ficenk” şeklindeki kullanım da yaygındır.

Zile’deki kullanım şekliyle “ficek atmak” ise “kura çekmek, yazı tura atmak” (http://tdk.gov.tr)anlamında kullanılmaktadır. “Ficek” keli-mesinden türetilen “ficekmek” sözcüğü ise “fala bakmak” anlamı taşı-maktadır(http://tdk.gov.tr). Ayrıca “ficik” kelimesi “Ağacın filizi”,“Ekin- ler arasında yetişen bir çeşit ot” olarak da kullanılmaktadır (Derleme Sözlüğü, 2009: 1863). Yine “ibicek” kelimesi de “bölüşülen bir şey için çekilen kura” anlamına gelmekte olup “ficek”le söyleyiş ve mana benzer-liği oluşturmaktadır (http://tdk.gov.tr).

Sabri Koz, “ficek” kelimesinin Ermenice “Vicag” kelimesiyle olan benzerliğine temas etmiş, niyet manileri ve bunlara bağlı uygulamaların Müslüman ve Hristiyan halkın bir zamanlar ortak ve güzel bir geleneği olduğunu(Koz, 2015: 24), Ermenilerin “vicag” kavramının Türkler ara-sında da benzer ya da farklı biçimlerde yaygınlaştığını belirtmiştir (Koz, 2015: 8). Koz’un Vicag’ın Türkler arasında benzer ya da farklı biçimler-de yaygınlaştığına dair görüşü, kavramın Ermenilerden Türklere geçtiği sonucunu doğurmaktadır. Bu görüş kelimenin etimolojisi açısından farklı bir görüş olarak değerlendirilebilir ancak biz bu görüşün tartışmaya açık olduğunu düşünmekteyiz.

Zile Acısu Köyünde Ficek Bayramı ve Uygulamaları

Ficek Bayramı; mantuvar geleneğinin yaşatıldığı çok geniş bir coğ-rafya içerisinde sadece Zile ve çevresinde bayram olarak kutlanan önemli bir kültürel ve toplumsal tören olarak dikkat çekmektedir. İlk bakışta bu bayram, manilerin olumlu- olumsuz yorumlanması yöntemiyle geleceğin tayin edilmesine dönük, eğlence amaçlı bir gelenek olarak görülmektedir. Ancak mitik ritüellerle zenginleştirilmiş olan bu bayram; edebiyatı, kül-türü, tarihi ve folkloru iç içe yaşatmakta olup birçok farklı coğrafyadaki benzerlerinden farklılık arz etmektedir. Her yıl 23- 24 Nisan tarihlerinde kutlanan bu bayram, bazı köylüler tarafından Nevruz ve Hıdırellez’den bağımsız olarak sadece bir bahar bayramı olarak değerlendirilse de bu bayramın Hıdırellez’in adı değiştirilmiş bir formu olduğu kanaatini taşı-maktayız. Bayramın kutlanma tarihlerinin 23- 24 Nisan olması ve bayram uygulamalarında sıkça rastlanan Hızır motifi bu bayramın Hıdırellez’in değişik bir formu olduğu fikrimizi desteklemektedir. Hıdırellez günü

günümüzde kullanılan Gregoryen takvimine göre 6 Mayıs’a tekabül et-mekte olup Türkiye’de eskiden kullanılan ve Rumi olarak tabir edilen takvime göre ise 23 Nisan’a denk düşmektedir. Bu tarih, Türkiye’de ya-zın başlangıcı sayılmaktadır. Eski takvimde 23 Nisan’dan 26 Ekim’e ka-dar olan 186 gün Hızır günleri, Sonraki 179 gün ise Kasım günleri olarak bilinmektedir (Ocak, 1999: 121)Ancak başka coğrafyalarda pek karşılaş-madığımız ritüellerin ve inançların da bu bayramdaki mevcudiyeti bu bayrama kültürel açıdan özgün bir değer katmaktadır. Bayramın 23- 24 Nisan tarihlerinde kutlanması ve “ficek atma” geleneğinin de bu bayrama ad oluşu bu bayramı mantuvar geleneğini yaşatan coğrafyalardan ayıran temel niteliklerden biridir.

Ficek Bayramı, Acısu köyünde ve Zile’de yerleşik diğer Beydilli Aşiret (Sıraç) Türkmenleri arasında geniş bir katılımla kutlanmaktadır. Yöredeki Sıraç Türkmenleri arasında birlik-beraberliğin, bereketin, mut-luluğun, baharın ve en önemlisi de kısmetin temsili olarak kabul edilir. Sıraç Türkmenleri arasında yaygın bir kanaatle, bu bayramın Orta Asya’ dan beri var olduğuna ve özellikle Sıraç-Alevi toplumlarında yaşatıldığına inanılmaktadır. Tokat Valiliği, Tokat tanıtımlarında ve kendi internet sitesinde “Orta Asya'dan günümüze bayram (Ficek Bayramı)  ulaştıran tek şehir.” ifadeleriyle (www.tokat.gov.tr) resmi kaynak olarak bu görüşe ortak olmaktadır.

Ficek Bayramı gençler arasında eğlenmeye ve kısmete dönük bir bayram olarak kutlanmakla birlikte bünyesinde birçok ritüeli ve kültü de barındırmaktadır. Türk mitolojisinde önemli yer tutan atalar kültü, Hızır kültü, veli kültü, tabiat kültü, dağ kültü, su kültü, ateş kültü, sayı ve renk sembolizmi vs. birçok unsura bu bayramda yer verilmektedir. Bayramda söylenen maniler bu bayramı aynı zamanda bir sözlü edebiyat bayramına dönüştürmektedir. Yine bu bayramın önemli unsurları olan giyim-kuşam kültürü, yeme-içmeye dönük uygulamalar, mani söyleme geleneği, çeşitli inançlar ve pratikler de bu bayramın folklor açısından ne denli önemli olduğunu ortaya koymaktadır.
Ficek Bayramı İçin Yapılan Hazırlıklar

Ficek Bayramı, bir eğlence ve bereket bayramı olma özelliği dışın-da insanların birlik ve beraberlik duygusunun perçinlendiği, kültürel sen-tezi sağlama amacına dönük mitik bir tören özelliği de taşımaktadır. Bay-ramın takviminin nisan ayı olması; bu takvimin Hıdırellez’le olan bağlan-tısı kadar; köyde işlerin henüz başlamamış olması ve tarım açısından kri-tik dönem olup bolluk bereket dileğinin ortaya konmasıyla da ilgilidir (KK: 1).

Bayram için toplanan çiçeklerin yetişme dönemi de bayramın tak-vimiyle ilişkilendirilmektedir. Ficek Bayramı’nın en temel unsurlarından biri olarak çiçek kabul edilmektedir. Kutsal sayılmakta olan bu çiçekler-den ötürü bu bayram“çiçek bayramı”olarak da ifade edilmektedir (KK: 6).

Çalışma sahamız olan Acısu köyünde Ficek Bayramı için hazırlı-klar günler öncesinden başlamaktadır. Bayramın yapılacağı günden özel-likle bir gün önce köyde hazırlıklar yoğunlaşmaktadır. Köyde yaşayanlar yanında, köy nüfusuna kayıtlı olup başka yerde yaşayanlar da bayrama yoğun bir katılım sağlamaktadır. Özellikle son yıllarda bu bayram, çevre-de yaşayan birçok insanın ve Tokat protokolonün de katılımı ve desteğiy-le daha etkin hale getirilmiştir. İstanbul’dan ve diğer şehirlerden de mesa-fe gözetmeksizin birçok insan bayrama katılmak ve o kültürel atmosferi yaşamak için köyde buluşmaktadır. Kaynak kişilerimizden bazıları İstan-bul’da yaşamakta olup çocukluklarından beri aileleri tarafından kültürle-rinden kopmamaları adına bu bayramda köye gönderildiklerini belirtmiş-lerdir (KK:1, KK:2, KK:3). Bazıları ise her yıl baharla birlikte köye gelip yılın 5-6 ayını köyde geçirdiklerini, Ficek Bayramı’nın köyün birlik bera-berliği açısından önemli olduğunu, bu nedenle de katılımın yüksek oldu-ğunu belirtmişlerdir (KK:5, KK:6). Dolayısıyla Acısu’da Ficek Bayramı, insanların bir arada olma arzusunu gerçekleştirmede önemli bir rol oyna-makta ve bir kucaklaşma bayramına dönüşmektedir.

Bayram iki gün sürmekte olup bayramın öncesinde bütün evlerde temizlik yapılmaktadır. Herkes yıkanmakta, temizlenmekte ve en güzel kıyafetlerini hazırlamaktadır. Hızır’ın uğrayıp bereket ve nasip getireceği inancıyla herkes daha hassas davranmakta, hiçbir canlıya zarar verilme-meye çalışılmaktadır (KK:1). Bayram, bekar erkeklerin ve bekar kızların öncülüğünde icra edilmekte olup organizasyon yine gençler tarafından yapılmaktadır. Köy halkı tarafından bu bayram gençlerin bayramı olarak kabul edilmektedir (KK:6). Gençler bayramda yapılacak olan uygulama-larla ilgili olarak birbirleriyle haberleşerek planlamalarını yapmaktadır. Bu nedenle gençler bayram öncesinde daha farklı bir heyecan içerisinde olmaktadırlar (KK: 2).
Ficek Bayramının Kutlanması

Bayramın birinci günü köydeki herkes bayram heyecanıyla erken-den uyanır. Yapılacak her şeyin kronolojisi yüzyıllardır uygulanan ve ge-lenekselleşmiş pratiklerden ötürü aşağı yukarı bellidir. Bayrama kimsenin küs girmesi istenmez, o nedenle köyün önderleri aracılığıyla kırgınlar ba-rıştırılmaya çalışılır. Hiçbir canlıya zarar verilmez; ağaçlar, çiçekler,

tabiat incitilmez. Herkes (özellikle gençler) bayram sevinciyle o gün en güzel kıyafetlerini giyerler ancak bayram, ağırlıklı olarak kızlar üzerine şekillendiğinden bayramın en görsel yönünü genç kızlar oluşturmaktadır. Genç kızlar ilk gün yöresel kıyafetleri olan sayalarını (üç etek, üçpeş) gi-yerler (KK:1- KK:3). Kıyafet folklorunun bu bayram için önemi büyüktür.

“Üç etek olarak da bilinen bu kıyafet eski kesim bir kadın entarisi-nin adıdır. Üç etek tabiri, entarinin belden aşağı kısmının üç ayrı yaprak, dilim halinde yapılmasından gelmektedir. Şalvar üstüne giyilir (Koçu 1969, Akt. Yılmaz, 2005: 26). Belden aşağı kısmı üç yaprak halinde; ar-ka tek parça, ön iki parça olarak dikilir. Bu modele üç etek anlamına ge-len ‘üç peş’ de denilmektedir (Yılmaz, 2005: 27).”

“Ak saya” da denilen (Gülbeyaz, Kaya: 2013:5) üç peş üzerine ka-dınlar başlarına “hindi” ya da “elmalı” adı verilen bir de yazma takmakta-dırlar (KK: 8). Elmalı yazma, kırmızı ve siyah renklerden oluşmakta olup üzerinde elma motifleri dikkat çeker. Ancak bu başörtülerin bazıları üzerindeki bir baskı çok dikkat çekicidir. Baskıda bir kişinin deve üzerin-de bir cenazeyi götürdüğü tasvir edilmiştir. Acısu’daki kaynak kişilerimiz bu tasviri Hz. Ali’nin kendi cenazesini götürmesi olarak olarak ifade et-mekte (KK:1- KK:3- KK:4) ve bu sembolün “Başım Hz. Ali’ye bağlı ve ona kurban” anlamı taşıdığına inanmaktadırlar (KK:1) İnanca dair bir sembol de bele kuşak bağlamaktır. Bele bağlanan kuşak da Hakk’a bağlı-lığı sembolize etmekte olup “Belim Hakk’a bağlı” manasına geldiğine inanılır (KK:1).

Yöreye özgü bu kıyafete Sıraç Türkmenler tarafından mitolojik ve kendi inanç değerlerine has anlamlar yüklenmiştir. Bu üç parçadan oluşan yöresel kıyafetin, Alevi- Bektaşi ve Sıraç kültüründeki Allah- Muham-med- Ali anlayışını ortaya koyduğuna inanılmakta olup (KK:1, KK:3) Türk sayı sembolizmini de örneklendirmektedir. Sıraç Türkmen kadınları ve kızları bu kıyafetin Hz. Fatıma’yı temsil ettiğini bu nedenle de kendi-leri açısından çok büyük önem taşıdığını (KK:1- KK:5) ifade etmektedir-ler. İnanışa göre bu kıyafeti ilk giyen Hz. Fatıma’dır (KK: 5). Bundan ötürü

bu kıyafet Sıraç Türkmenler tarafından mukaddes sayılmaktadır. Dolayı-sıyla köydeki kızların bayramdaki kıyafetleri üzerinde kültür ve inanç de-ğerlerinin etkili olduğu söylenebilir.

Üç peş, kadınlarda ve kızlarda biraz farklılık göstermektedir. Önce-likle kızların giydiği üçpeş kadınlarınkine göre daha süslü ve gösterişlidir. Yine üçpeş üzerine başa takılan fes ve saçaklı bel kuşağı kıyafeti giyenin medeni halini belirtmede bir gösterge işlevi görür. Eğer üçpeş üstünde fes ve saçaklı bel kuşağı varsa bu, üçpeşi giyenin kadın olduğunu gösterir. Kızlar bunları takmazlar (KK:1- KK: 4).

Ayrıca üçpeş üzerindeki birçok sembol de dikkat çekmektedir. Bunların en belirgin olanları yönleri temsil eden motifler ile ay-yıldız motiflerdir. Yönleri temsil eden simgelerin bulunmasının Türk mitolojik sistemindeki dört yönü ortaya koyduğu düşünülmektedir. Diğer çok kul-lanılan simge ise ay-yıldız olup bunun da Türklüğü temsil ettiğine ina-nılmakta olup sonradan kıyafetlere eklendiği düşünülmektedir (KK:6). Dolayısıyla Ficek Bayramında kızlar tarafından giyilen üç etek, kültürel görsellikle birlikte bayramın mitik yönüne ve inanç boyutuna da vurgu yapmaktadır.

Kızlar yöresel saya kıyafetlerini giydikten sonra kendilerini almaya gelecek olan köyün erkeklerini beklerler. Köyde kız erkek ayrımı yapıl-maz, inanca göre herkes bir candır ve Hakk’ın nurunu taşır (KK:6). Kim-se kimse hakkında kötü düşünmez, kötü gözle bakmaz. Çünkü bunun Sı-raç Türkmen inanç sisteminde yeri yoktur. Normal zamanlarda köyde bir erkeğin beğendiği bir kızı evinden alması, onunla konuşması hoş görül-mezken, bayram günlerinde erkeklerin kızları evlerinden alarak bayram için çiçek toplamaya götürmesi, aralarında konuşması çok normal karşı-lanır. Bu etkinlik kızların ve erkeklerin nasiplerine dönük olduğu için her aile bunu destekler. Evlerinden alınacak olan kızlar erkeklere emanet ka-bul edilir ve o emanete asla hıyanet edilmez. Hiçbir zaman da yüz kızar-tacak bir hadise yaşanmamıştır (KK:1, KK:3, KK:6).

Organize edilen saatte köyün erkekleri sırayla kızları evlerinden alır ve çiçek toplamaya gidecek gençler köyün meydanında toplanırlar. Çiçek toplamak için örme sepetler ve sepetlerin üstüne rengarenk örtüler alınır. Bu rengarenk örtü hem Fatma ana kuşağının renklerini hem de baharı, doğayı, gökkuşağını, canlılığı, farklılıkların aynı örtü üzerinde buluşması-

nı yani eşitliği temsil eder (KK :1, KK :3).

Çiçek toplamaya gitmeden önce, meydanda toplanan gençlerin ka-tılımıyla hep birlikte semah dönülür. Semah sonrasında tüm gençler bir-likte çiçek toplanacak alana doğru hareket ederler. Bu arada sevdiği kişi grubun içinde olan kızlar ve erkekler yanlarına aldıkları başörtüleri götü-rüp onun boynuna takarlar. Bu durum, kızın erkeği sahiplenmesi, ona duyduğu sevginin grup içerisinde ilan edilmesi olup başına taktığı örtüyü onun boynuna takması “başımın tacısın, başım üstündesin” anlamına ge-lecek şekilde tasavvur edilmektedir (KK:1, KK:3).

Çiçek toplanacak olan yerin adı “Fidit” olup bu mekân, her yıl gençlerin çiçek toplamak amacıyla kullandığı mekândır. Bu ağaçların ol-duğu yerin Veli Baba’nın oğlu Hasan Baba tarafından bahçe olarak kulla-nıldığı söylenmektedir. Zaman zaman insanlar bu yere gelerek doğadaki hayvanlar için lokma da bırakmakta, bu mekân atalar kültüne bağlı olarak takdis edilmektedir (KK:10). Kaynak kişilerin deyişiyle bu mekân adeta bir cenneti andırmaktadır. Türlü ağaçların, çiçeklerin, yeşilliğin, derelerin olduğu bu mekân halk tarafından Hızır eli değmişçesine (KK:1, KK:2) takdis edilmiştir. Hıdırellez mekânlarını andırması açısından da bu yerin önem kazandığını düşünmekteyiz.

Gençler, bahsettiğimiz alanda yedi ağacın yedi dalından yedi çiçe-ği incitmeden koparmak suretiyle sepetlerini çiçeklerle doldururlar. Daha sonra sepetlere karanfil, tarçın, kekik ve menekşe gibi koku veren 7 çeşit çiçek daha karıştırılır (KK:1- KK:6). Çiçek toplama devam ederken kızla-rın elindeki sepet asla yere bırakılmaz, elden ele gezerek taşınır. Kaynak kişiler bu uygulamayı çiçeğe, doğaya ve berekete saygı olarak nitelendir-mektedirler. Bu çiçeklere Hızır’ın elinin dokunacağına olan inançtan ötü-rü sepetin yere düşürülmesi, konması, çiçeklere başka birinin dokunması pek hoş karşılanmaz (KK: 1, KK, 3). Hızır’a duyulan saygının onu çağrış-tıran nesnelere de aktarıldığını gördüğümüz bu uygulamanın kült değeri kazandığını görmekteyiz. Ağaçlardan çiçekler koparılırken çok hassas davranılır ve dalların incitilmemesine özen gösterilir (KK:1, KK:6).

Zira Sıraç Türkmenlerince tabiat kutsal sayılmakta, onun kutsal bir ruhunun olduğuna inanılmakta, bu nedenle doğaya zarar vermekten kaçı-nılmaktadır. Bunu da tabiat kültüyle açıklamak mümkündür.

Türk mitolojisi içerisinde sayı sembolizmine verilen önemin Sıraç Türkmenleri arasında da büyük önem taşıdığı Ficek Bayramı örneğinde de görülmektedir. Özellikle, 3, 5, 7 ve 40 sayılarına yüklenmiş birçok an-lam mevcuttur. Ali Abbas Çınar, uygulamalarda geçen 3, 4, 7, 40, 41 gibi sayıların sihirle alakalı olup bu sayıların sihirle ilgili yapıyı güçlendirdiği (Çınar, 1990: 14- 15) görüşünü savunur.

Çiçek toplama uygulamasında ve diğer uygulamalar sırasında kar-şımıza çıkan yedi sayısı, Türk sayı sembolizminin mitolojideki en önemli unsurlarından biridir. Sıraç Türkmenler arasında yedi sayısına verilen önem kaynak kişilerin verdiği şu örneklerle ortaya konmuştur: Gökyüzü yedi kattan meydana gelmiştir, Hz. Ali’nin yedi üstün sıfatı (kemalet, ce-malet, fazilet, adalet, merhamet, marifet ve hakikat) vardır, yediler Alevi- Sıraç kültürlerinde önemli bir motiftir, yine yedi ulu ozan kutsal sayılır, Yedi uyurların halk nezdinde yeri büyüktür ve Hz. Muhammed Miraç’ta yedinci katta Allah’la görüşmüştür (KK : 1, KK :6).

Bunlar dışında Fatma ana kuşağının yedi rengi (gökkuşağını temsil eder), yedi farz, yedi renk, yedi tamu, yedi yıldız, yedi aşama (Korkmaz, 2002 : 451- 452); Kabe’nin yedi kez tavaf edilmesi, Safa Merve arası ye-di şart uygulanması, yedi kez gidip dönülmesi, şeytanın yedi taşla taşlan-ması, yedi çeşit nefsin olması, cehennemin yedi kapısının olması, Bektaşi kemerinin yedi kez bağlanması (Çoruhlu, 2011 : 227) hususlarının da mi-tik değerler taşıdığını görmekteyiz.

Çiçek toplama işi bittikten sonra gençler hep birlikte çiçek toplanan yerde semah dönerler (KK:1, KK:2) Kutsal bir değer yüklenmiş olan çiçek toplama eyleminden önce ve sonra semah dönülmesi bu eyleme yüklenen kutsiyeti göstermesi açısından önemlidir. Sıraç kültüründe semah, ibadetlerin ve törenlerin son aşamasındaki vecd halini ortaya koyması açısından önemlidir (KK :6).

Ficek Bayramı’nda hemen her uygulama sonunda semah dönülme-mesi, gençlerin bu bayramı bir ibadet olarak da telakki ettiğini düşündür-mektedir ki kaynak kişilerin görüşleri de bu yöndedir (KK : 1- KK : 6).

Semah, Alevilik- Bektaşilik Terimleri Sözlüğünde “Cemdeki 12 hizmet sıralamasında yer alan, cem ve muhabbet toplantılarında müzik eşliğinde yapılan kutsal dans (Korkmaz, 2002,377-378)” olarak tanım-lanmaktadır. Çalışma alanımız olan Acısu köyünde de bütün törenlerin semahla gerçekleştiğini, düğünlerde bile sadece sazın kullanıldığını, se-mah dönmek dışında herhangi bir uygulamanın olmadığını öğreniyoruz. Bu gelenek; sazın milli değer taşıması ve bu değerini yitirmemesi, Türk kültürünün korunması, törenlerin semahla takdis edilmesi ve düğünlerin yeni bir ocak kurmak açısından kutsallaştırılmasıyla açıklanmaktadır (KK: 1- KK:6).

F. Ahsen Turan’ın semah ile şaman ayinlerini mukayese ettiği ma-kalesinde Çin yıllıklarında Hunların ve Göktürklerin dönerek raksetmesi (Eberhard, 1942:70- 81, Akt. Turan, 2010: 157); Şamanî uygulamaların sistematiği ile Alevi-Bektaşi inancın sistematiğinde paralellikler görül-mesi, Şamanlık ile Alevi Bektaşi inancı arasında dinî liderlerin törenlerde özel giysi giymesi, sıra ve mertebe ile oturulması, tören esnasında müzik, şiir ve dansın birlikte bulunması ve uygulanılması, çeşitli erkân ve kural-lar, kurban tığlanması, dualar bakımından büyük benzerlikler olması (Eröz,1977: 313;İnan,1972:114-115, Akt. Turan, 2010: 157) hususlarına değinilmiş olup bu bilgilerden birçoğunun Sıraç Türkmenlerin ritüelleri ve pratikleriyle paralellik gösterdiği görülmektedir. Kaynak kişilerin ifade-siyle Sıraç Türkmenler hem bu bayramın hem de semahın Orta Asya Şamanizm kültürü ve inancının bir devamı olduğuna inanmaktadır (KK: 1- KK:6).

Semah dönüldükten sonra gençler hep birlikte köye dönerler. Gençler toplanan çiçeklerin geceleyin kimin evinde kalacağına karar ve-rirler. Ficek kazanının kimin evinde kalacağı konusunda razılık esastır. Kim rıza gösterirse toplanan çiçekler onun evine götürülür ve bir kazana konur. Gençlerden bir kısmı kazanı beklerken diğerleri köyün içerisindeki veya etrafındaki yedi farklı kaynaktan, pınardan ya da dereden yedi kap su getirir. Getirilen sular birleştirilerek kazandaki çiçeklerin üzerine aktartılır (KK:1- KK: 2). Bu uygulamada su kültüyle ilgili uygulamaların sayı sembolizmiyle zenginleştirildiğini görmekteyiz. Suyun; temizliği, arılığı, bereketi temsil etmesi nedeniyle Ficek uygulamalarında önemli bir yeri olduğu ifade edilmektedir (KK: 6).

Su kültünün Ficek Bayramı’nda önemli bir unsur olması, Türk kül-tür hayatında suyun kült değerini bilmek açısından da önemlidir. Türk mitolojisinde yer gibi su da ıduk yani kutsaldır. Bu kavramın içine bütün ırmaklar, göller, coşkun akan sular ve pınarlar da dâhil edilmektedir (Ka-lafat, 1995: 52) Ögel’e göre Iduk- yer- sub olarak adlandırılan kültte yer ve su birbirinden ayrılmaz. Türklerin yerleri ve suları aynı zamanda Türk-lere yardım eder ve vatan anlamına gelir. Canlı sayılırlar (Ögel, 2010: 322- 323)”.

Bereket sağlama özelliği yanında hayat sağlama özelliği bulunan su, çok söylenmese de ana olarak kabul edilmekte olup yağmur şeklinde içinden geldiği göğe bağlıdır (Roux, 1994: 180, Akt: Yolcu, 2014: 95).

Acısu’da yedi kaynaktan, dereden yahut pınardan yedi kap arı su alınıp bunların birleştirilmesinin; verilen bilgilerin de ışığında bereketi sağlamak, suyun koruyuculuğuna, arılığına ve kutsallığına sığınmak, on-dan yardım dilemek amaçlı olarak kullanıldığı ifade edilebilir.

Suların getirilip kazana koyulmasından sonra evin sahibi ya da bir büyük tarafından dualar edilerek kazanın üzeri bir cecimle örtülür ve ka-zan bir odaya kilitlenir. Anahtar da evin kızının kuşağında saklanır. O odaya hiç kimsenin girip çıkmasına, çiçeklere dokunmasına izin verilmez. Dua Allah- Muhammed- Ali adına yapılır. «Allah - Muhammed- Ali bu bayramı hayırlı uğurlu eylesin. Bereketi artırsın. İnsanlara birlik, be-raberlik getirsin. Gençlere hayırlı kısmetler nasip eylesin. Hızır eli do-kunsun ve Hızır bereketiyle köy bereketlensin, Allah gelecek seneye de huzurla kavuştursun, hiçbir şeye zarar ziyan gelmesin » gibi dualar edilir (KK :1, KK : 4). Bu duada bereket ve kısmet dileğinin Hakk’a ulaştırılması amacının yattığı görülür. Ficek kazanı eve bırakıldıktan sonra evin etrafında yine semahlar dönülür.

Çiçeklerin bir gece boyu bir evde kilitli kalması geceleyin Hızır’ın gelip elinin o çiçeklere dokunacağı, bereket getireceği, gençlerin nasiple-rini açacağına olan inançla alakalıdır. Bu nedenledir ki Hızır eli değecek düşüncesiyle kimse çiçeklere el değdirmez (KK :1) Eskiden bazı gençler kıskançlık ya da başka sebeplerle Ficek kazanının olduğu yere girip ka-zanın içine kemik atarlarmış. Bu uygulama; köpek, kedi, eşek gibi yen-meyen hayvanların kemiğiyle yapılırmış (KK:5) ancak günümüzde bu uygulama görülmemektedir. Kaynak kişiye göre bu uygulama, Ficek’teki talih ve kısmeti engellemeye dönük olarak yapılırmış (KK: 5) Bu bilgiler-den hareketle kemik atma uygulamasının yapılan bir işi bozma ve oluml-uyu olumsuza çevirme rolüyle yakın zamana kadar varlığını sürdürdüğü-nü söyleyebiliriz.

Kemiğin fal bakmada kullanıldığı bilinmektedir ancak bir yere veya nesneye kemik atarak o varlığın rolünü geçersiz kılma, bir işi bozma uygulamasıyla ilk kez karşılaştığımızı söyleyebiliriz.

Daha önce belirtildiği üzere Ficek kazanına Hızır’ın elinin değece-ği ve nasipleri açacağı düşüncesiyle el değmemesi gerekmektedir. Kazana ya da çiçeklere insan eli değmesinin kazan ve çiçekler üzerindeki mistik gücü alacağına inanılmaktadır. Bu inanç doğrultusunda, kazana hariçten bir nesne atılarak Hızır’ın kazana getireceği mistik gücün, gençlerin ni-yetlerini geçersiz kılacak şekilde yok edilmeye çalışıldığı düşünülebilir. Ancak atılan nesnenin kemik olmasının araştırmaya ve izah edilmeye ih-tiyaç duyduğunu söyleyebiliriz.

Ficek kazanının kızlardan birinin evine konulmasından sonra genç-ler hep birlikte Karadede ya da Bakacak Evliya denen kutsal sayılan me-kânlara giderek niyaz ederler. 3 defa «Hu » çekip « Allah » denilerek ni-yaz edilir, dua edilip semah dönüldükten sonra tekrar köye inilir (KK :1- KK :3). Bu uygulamada İslamiyet sonrasında veli kültüne dönüşen atalar kültü inancının izlerine rastlamaktayız. Bu inanca göre gençler evliyayı ziyaret ederek dileklerinin gerçekleşmesi için ondan yardım isterler. Ke-ramet sahibi olduğuna inanılan bu kimselerin ziyaret edilmesiyle ruhları-nın hoşnut olacağı ve yardım isteyenlerin yardımına koşacağına inanılır.

Acısu köyünde evliyaların bulunduğu düşünülen tepeler takdis edilmiş olup köy halkı evliyalarını değişik zamanlarda ziyaret etmektedir. Kutsal olarak algılanan bu mekânlara kurban adamakta, onların ruhunu incitmemek için hoş görülmeyen şeylerden uzak durmaktadırlar.

Evliyanın dağla ilişkilendirilmesi, dahası bulunduklan yerlerin ve özel-likle de bu dağların sahipleri olarak görülmeleri geleneksel Türk dininde-ki atalar kültü ve yer-su inançlarını çağrıştırmaktadır (Selçuk, 2010:142).

Evliya ziyareti tamamlandıktan sonra gençler köye dönerek ema-netleri olan kızları evlerine bırakırlar. Akşam olduğunda ise insanlar tüm mahallelerde ateş yakıp üzerinden atlarlar. Gençler akşam üzeri bir araya gelerek ormana giderler, ağaçları incitmeden kurumuş dalları toplarlar (KK : 2). Yine tabiat kültüne bağlı olarak doğaya saygı duyma ve onu in-citmeme anlayışı bu uygulamada da ön plandadır. Toplanan bu odunlar mahallelerde bir araya getirilerek ateşler yakılır ve üzerinden atlanır. Ateş temizleyici bir role sahiptir ve ateşin üstünden atlayanların temizlenece-ğine, günahlarının ateşe dökülüp yanacağına inanılır. Bu uygulamaya köyde eskiden “gavurun kürkü” denirmiş ve ateşin yakılıp üzerinden at-lanmasıyla gâvurun kürkünün yanacağına ve herkesin günahlardan arına-cağına inanılır (KK:6).

Ficek Bayramı’nın 1. gününün son uygulaması herkes eve dağıl-dıktan sonradır. Günümüzde bu uygulamaya pek sık rastlanmamakla bir-likte yatmadan önce her evde baca kenarlarına ya da evin dışına evdeki kişi sayısı kadar taş dizilir. Her aile bireyinin bir taşı olur ve herkesin kendi taşının başında bir dilek tutması istenir. Dilekler tutularak yatılır, böylece bayramın ilk günü sona erer (KK: 4- KK:5).

Asıl bayram olarak ikinci gün kabul edilir. Çünkü bayrama adını veren Ficek Çıkarma uygulaması 24 Nisan tarihinde gerçekleşmektedir. Bu günde herkes bayram heyecanıyla erkenden uyanır. Bu günün ilk uy-gulaması, yatmadan önce dilek tutularak baca kenarına dizilen taşlara bakmaktır. Bu uygulamaya göre kimin taşına böcek girdiyse o evin o se-neki en bahtlı kişisi o sayılır. O sene o evde bir bereket yaşanırsa, “Eve o kişinin bolluğu geldi” denir (KK:4- KK:5). Taşa böcek girmesi uygula-ması, kısmetle ilgili bir uygulama olup örneklerine pek fazla rastlamadı-ğımız orijinal bir gelenek olarak dikkat çekmektedir. Yaşar Kalafat, ko-nuyla ilgili bir sohbet esnasında bu hususun benzerine sadece Tunceli havalisinde rastladığından; Hıdırellez’den önceki gece ev halkından her-kesin evin bacasına birer taş koyduğundan ve sabah kimin taşında böcek olursa o kişinin o evin uğurlu kişisi sayıldığından bahsetmiştir (KK: 9).

Ficek Bayramı ile ilgili bir diğer uygulama da “misafir sınama” adı verilen gelenektir. 24 Nisan günü asıl bayram günü kabul edildiği için dışarıdan da birçok misafir gelmektedir. Sıraç Türkmen kültüründe misa-fire büyük önem verildiğinden herkes misafirleri evinde ağırlamak için adeta yarışır (KK:1).“Misafir sınama” adı verilen uygulamaya göre o gün eve ilk gelen misafir bütün senenin uğuru sayılır. Şayet bereketli, güzel bir yıl geçerse o kişinin ayağının bereket ve uğur getirdiğine, eğer o yıl kötü geçerse o kişinin uğursuzluk getirdiğine inanılır (KK:1). Bu uygulamada örtülü bir Hızır motifi dikkat çeker. Hz. Hızır’ın bereket ve kısmet dağıtacağına inanılan bu günde misafirler “Her geleni Hızır bil” anlayı-şıyla ağırlanır (KK: 1). Dolayısıyla gelen kişinin ayağının uğurlu gelmesi onun Hızır’la ilişkilendirilmesini ve uğurlu sayılmasını sağlamaktadır.

Yaşar Kalafat, toplumda “uğurlu kişi” kabul edilen insanların varlı-ğına, bu kişilere Anadolu’daki pek çok uygulamada yer verildiğine deği-nir. Bazı kişilerin bir eylem anında orda bulunmasının olumlu sonuçları-nın o kişiyle ilişkilendirilmesi sonucu “uğurlu kişi” kavramının ortaya çıktığından bahseder. Özellikle ilk başlanılan bir işte kişilerin uğur ge-tirme açısından sınandığını belirtir (KK:9). Ficek’teki uygulamada da ilk misafir olan kişinin uğur getirme bağlamında sınandığını görmekteyiz.

Ficek Bayramı’nda bir diğer uygulama da “kavurga hazırlama”dır. Buğdayın ocakta kavrulmasıyla hazırlanan kavurga, bereketi ve bereketin paylaşılmasını temsil etmektedir. Çünkü buğday, bolluk bereketin sem-bolü olarak değerlendirilmektedir (KK:1). O gün hazırlanan kavurgalar in-sanların birbirlerine ikramıdır ve paylaşımı sembolize eder. Ayrıca genç-ler, çiçek toplamaya giderken de yanlarında bir miktar kavurga götürürler ve bunu lokma olarak kurda kuşa bırakırlar(KK:1).Bu uygulama da Sıraç Türkmen kültüründe paylaşımın sadece insanlar için olmadığını ve tüm canlıların değerli olduğunu (KK:6) göstermek açısından önemlidir.

Ficek Bayramı’nın en önemli etkinliği bayrama adını veren “Ficek Çıkarma” uygulaması olup bekar kızlar ve erkekler o gün erkenden kal-karak “Ficek Çıkarma” etkinliği için hazırlanmaya başlarlar. Bayramın Türk toplumundaki önemine uygun olarak kızlar bayramlık sayalarını, erkekler de en güzel kıyafetlerini giyerler (KK:1- KK:6). Öğle vakti er-kekler kızları evlerinden alırlar ve gençler meydanda toplanırlar. Bu ara-da misafirler ve köylüler de etkinlik alanında toplanmaya başlarlar. “Fi-cek” uygulaması başlamadan önce etkinlik alanında semahlar dönülür, salıncaklarda sallanılır, eğlenilir ve sohbetler edilir (KK:1- KK:2- KK: 3).

Etkinlik saati yaklaştığında gençler birlikte Ficek kazanını almak üzere kazanın bırakıldığı eve giderler. Kazan evden alınarak etkinlik ala-nına getirilir. Kazan getirildikten sonra köyün önde gelenlerinden biri (çoğu zaman dede ya da bir ana) kazanın başına çökerek bolluk, bereket ve hayırlı nasipler için dua eder oradakiler de duaya “Allah, Allah, Allah” diyerek karşılık verir. Duadan sonra kazanın örtüsü açılır ve etkinliğe katılan gençler, duayı eden kişinin elini öpüp niyazda bulunurlar (KK: 1).

Sonrasında kazanın kendisi bir halka olmak üzere, kazanın etrafın-da ikinci halka olarak kızlar, üçüncü halka olarak da orada bulunan diğer insanlar sıralanırlar. Kazanın yanı başına annesinin ilk çocuğu olan bir kız çocuğu getirilir (KK :1, KK :3).

Kaynak kişilere göre kazanla birlikte üç halkanın olması Allah- Muhammed- Ali inancını; kazanın başına konan çocuğun kız olması ise doğa anayı, doğurganlığı, bereketi temsilendir. Kızın henüz çocuk olması ise masum, günahsız ve temiz oluşundandır (KK :1- KK :6).

Kızın kazanın başına geçmesiyle el emeği göz nuru olan rengarenk bir cecim getirilerek kazanla çocuğun üzerine örtülür. Cecimin altında ar-tık sadece kızla kazan vardır. Küçük kızın dışarıyla iletişimini sağlamak üzere de bir aracı kişi kazanın başında yer alır. Kızlar, Ficek çıkarmanın başlayacağını duyurarak etraftaki insanlardan kolye, yüzük, saat, tespih vs. takılarını alarak kazanın başındaki kıza verirler. Kız, alınan eşyaları ya kazana atar ya da eteğinde muhafaza eder (KK : 1- KK :3). «Ficek Çıkarma » uygulamasına özellikle bekar erkekler ve kızlar katılırlar. Bu bayram, nasip ve bereket bayramı oldugu için «Ficek Çıkarma» uygula-masında bekar kızların ve bekar erkeklerin birbirleriyle tanışması, gele-cekte bir yuva kurmak adına ilk adımı atması beklenir. Doğanın bereketi nasıl ki yeşillikse, bu bayrama katılan bekar kız ve erkeklerinbereketi de hayırlı bir nasip olarak değerlendirilir (KK :6).

Ficek çıkarma uygulamasına katılacaklar eşyalarını verdikten sonra kızların hepsi sırayla:

Ficek ficek fil olur,

İçi dolu gül olur,

Ficeğe gelenlerin,

Haceti kabul olur
Seklindeki Ficek başı manisini söylerler ancak bu maninin sahibi olmaz (KK :1- KK :3- KK-8). Bu arada kazanın başındaki küçük kız da:
Ben anamın ilkiyim,

Derelerde tilkiyim

Beni soran olursa

Ben ficek açıcıyım
şeklindeki manisini söyler (KK :1).

Kaynak kişimiz, küçük kızın söylediği bu manideki tilki motifine dikkat çekmiş, tilkinin bazı Sıraç Türkmenlerinde, Bektaşilerde Hızır olarak telakki edildiğini ve kutsal kabul edildiğini belirtmiştir (KK :1). Bu konuyla ilgili olarak Kayseri Bektaşileri üzerine yapılan bir çalışmada; Kayseri’de yaşayan Bektaşiler arasında da tilkinin Hızır olabileceği inan-cının olduğunu, uğurlu bir hayvan sayıldığını, Bektaşilerin bu inancın kökenini Orta Asya kültürüne dayandırdığını görmekteyiz (Özen, Yüksel, 2014 : 26).

İlk manilerin söylenmesinden sonra asıl « Ficek Çekme » uygula-ması kızlardan bir tanesinin mani söylemesiyle başlar. Kızlardan biri ma-ni söyler, cecimin altındaki kız da görmeden bir eşya çıkarır ve aracıya verir. Aracı kişi kendine verileni kaldırıp eşyanın kimin olduğunu sorar. Söylenen mani o kişinin o yılki bahtı kabul edilir. O maniye göre de her-kes çeşitli yorumlar yapar. Her mani okunmasından sonra alkışlanır. (KK :1).

Ficek Çekme esnasında bazı maniler çok manidar olup o mani ki-min şansına gelirse onun sevdiğine kavuşacağına inanılır (KK:1).

Elmanın alıyinen, Tekkeye girdim çıktım,

Kaldırın dalıyinen, Ak cöher aldım çıktım,

Ben yârime gidiyom, Maşallah den komşular,

Muhammed Ali’yinen (KK:1) Muradım aldım çıktım (KK: 5)
Bu manilerde her zaman güzel dilekler de bildirilmez. Bazen de kazandan kişinin bahtına çıkan mani olumsuz, hakaret içerici, kişiyi ze-deleyici şekilde üzücü olabilir. Bu tür maniler bazen dalga mevzusu hâ-line gelebilmektedir (KK:1).
Dallamanın yırtığı Harmanda har otu var,

Leğenlerin kertiği, Yâr elinde kutu var,

Sen maniyi nediyon, Sana diyom sucular

Aralığın sürtüğü (KK:1) Bizde oynaş otu var (KK:8)
Bazı maniler topluma ya da bir kişiye bir mesaj vermek, bir duru-mu aksettirmek amacını taşır:
Karpuz kestim yiyen yok Elma attım denize,

Halın nedir diyen yok, Geliyor yüze yüze,

Yenice bir yâr sevdim, Yedi yıl hizmet ettim,

Gözün aydın diyen yok (KK:5) Ala gözlü bir kıza (KK:5)
Bazı maniler ise dinleyenleri güldürecek tarzdadır. Bazı maniler bir dileği ifade etmede kullanılır:
Hakk’a açtım elimi, İnce iğnem boladı,

Sabah duasıyınan, Ya bunu kim doladı,

Dileğim var Allah’tan, Kırk güzelin içinde

Hızır sedasıyınan, (KK:1) Gönlüm seni diledi (KK: 11)
Bazı manilerde inanç unsurlarına yer verildiği görülür:

Bazı maniler ise karşı tarafta hayal kırıklığı meydana getirip umut-suzluğa sevk edebilir. Çünkü gençler ficekteki kendilerine düşen maninin bir senelik bahtları olduğuna inanırlar (KK :3). Bazı maniler sevgiliye olan derin bağlılığı ve sevgiyi ifade eder. Bazı maniler bir beklentiyi ortaya koyar:

Ficekten gelen güzel,

Elindeki çiçek mi,

Söz verdin bekliyorum,

Söylediğin gerçek mi (KK : 10)
Kaynak kişimizin aktardığına göre bir sevinç bayramı olan Ficek’te sevinç duygusu yanında bazen hüzün de hakim olmaktadır. Günümüzde pek görülmemekle birlikte eskiden evladı askerde olan anneler, Ficek Bayramları’nda evlatlarının bayramda yer alamayışından duydukları hü-zünle ve asker anası olmanın verdiği gururla şu türküyü dile getirirlermiş (KK :10).

Vatan ellerine bir can gönderdim,

Emaneti sana Boz Atlı Hızır,

Ak donunu kırmızıya bandırdım,

Emaneti sana Boz Atlı Hızır,
Söylen dostlar bu iş nasıl olacak

Elbet benim yavrum çıkıp gelecek,

Bahar aylarında murat alacak,

Emaneti sana Boz Atlı Hızır (KK :10)
Pir Sultan Abdal mahlaslı aynı redifli türküyle benzerlik gösteren fakat sözler açısından birçok farklılık arz eden bu türkü, Zile Sıraç Türk-menlerindeki Türk milli hassasiyetini ve Hızır’ın halk nezdindeki önemi-ni ortaya koyması açısından önemlidir. Ficek’te söylenen manilerle genç-lerin kısmetleri açılırken, evlilik yaşındaki evladının orda olmayışının bir anne üzerindeki yansımasını göstermektedir.

« Ficek Çıkarma » uygulaması, Ficek kazanındaki son eşyanın sa-hibine, kısmeti olan maninin söylenmesine kadar devam eder. Kazandaki eşyalar bitince uygulama da sona erer. Eşyaların ve dolayısıyla manilerin bitmesiyle halkadan kalkılır ve dualar edilir. Ficek kazanıda olduğu yere « Ya Allah, Ya Muhammed, Ya Ali » denerek dökülür. Duada nasiplerin hayırlı olması, seneye de bayramın nasip olması, herhangi bir zarar ziyanın olmaması, bolluk bereketin baki olması dilenir. Kazanın dökül-mesinden sonra bayram da sona erer (KK :1).

Ficek bayramın bitmesiyle birlikte ordaki herkes birbiriyle helal-leşir, küçükler büyüklerin ellerini öper. İsteyen kişiler orada yeme içmeye, eğlenmeye devam eder. Genç kızlar ve erkekler hep birlikte Anşa Bacı ve Veli Babanın türbesine dua etmeye giderler. Günün anlamına uygun ola-rak bolluk, bereket ve gençlerin hayırlı nasipler elde etmesi adına dua edilir. Bir sene sonra yine bu bayrama kavuşma isteği dile getirilir (KK :1 - KK : 4). Etkinliklerin bitmesiyle erkekler kızları yani emanetlerini ev-lerine teslim ederler. Bu şekilde Ficek Bayramı son bulmuş olur (KK :1-KK :3).

Bir sevinç, kısmet ve bahar bayramı olan Ficek, Zile’de her yıl kut-lanmaya devam etmektedir. Özellikle son yıllarda devlet erkanının da bu sevince ortak olduklarını ve Ficek Bayramı’na katıldıklarını görmekteyiz. Halk, yüzyıllardır süren bu geleneğin devlet adamlarının da katılımıyla gerçekleşmesinden dolayı ayrıca mutluluk duymaktadır.
SONUÇ

Yaptığımız bu çalışma sonundaki değerlendirmelerimiz şu şekilde-dir:

Ficek Bayramı, Türkiye’de kısmete dönük uygulamaların bir bay-ram adı haline gelerek 2 gün boyunca mitik ritüellerle kutlandığı tek et-kinlik olması yönüyle çok önemlidir. Bu durum incelediğimiz diğer coğ-rafyalarda da gördüğümüz kadarıyla tek olma özelliği taşımaktadır.

Ficek Bayramı, Acısu köyünde kimilerince Nevruz ve Hıdırellez’ den bağımsız bir bayram olarak algılansa da içerisindeki birçok uygula-mayla Hıdırellez’i yansıtmaktadır. Hemen her uygulamada Hızır kültüne yer verilmesi bunun en bariz göstergesidir. Biz de bu bayramın Hıdırellez adı yerine, kültürü ve geleneği yansıtmak adına “Ficek Bayramı” olarak adlandırıldığını ancak bu bayramın Hıdırellez Bayramı’ndan farklı olma-dığını düşünüyoruz. Kutlandığı tarih açısından değerlendirildiğinde de 23- 24 Nisan tarihlerinin Rumi takvimde Hıdırellez’e denk gelmesinin te-sadüf olmadığı inancındayız.

Ficek Bayramı, bünyesindeki uygulamalarla birlikte değerlendiril-diğinde hem mitik, hem inanca dayalı, hem de eğlenme eğlendirmeye dö-nük birçok ritüeli ve kültü içerisinde barındırmaktadır. Yaptığımız çalış-manın sınırları içerisinde, mantuvar geleneği bünyesindeki ritüellerin ve uygulamaların yaşatıldığı en zengin coğrafyanın Zile olduğunu söyleye-biliriz.

Ficek Bayramı, kökenleri itibarıyla İslamiyet öncesine dayalı milli bir bayram olarak kabul edilip kutlanmakla birlikte, bu bayrama adını ve-

ren “Ficek Çıkarma” uygulaması çok geniş bir coğrafyanın adları farklı olan ortak değeridir.

Türkiye Türkleri dışında; Türkmenler, Azerbaycan Türkleri, Erme-niler, Ruslar, Yugoslavlar, Sırplar, Makedonlar, Yunanlılar, Bulgarlar arasında da bu uygulama farklı adlarla icra edilmektedir:

Türkmenistan’da Moncugattı, Kalender Aydımı, Azerbaycan’da Vasf Hal, Cangülüm, Küze Falı, Su Falı, Bize Bize, Balkanlarda Martufal, Martaval, Martıfal, Martuval, Küpten Mani Çekme, Mantifal, Sırp, Yu-nan, Bulgar, Ulah ve Romlar arasında Klidon, Vrtuvari, Tayanı, Pevanje Prstenova, Napevane Na Prstenite, Kukuma, Ermenilerde Vartuvar, Vi-cag, Can Gülüm, Ruslarda Badya (Podblyudnıy) Merasimleri Ficek gele-neğinin yurt dışındaki coğrafyalardaki adı farklı olan benzer uygulama-larıdır. Niyet çekme ile ilgili uygulamalar hemen hemen her yerde çok yakındır. Uygulamaların sırası, kullanılan eşyalar hatta söylenen bazı ma-niler bile neredeyse aynıdır. Türklere komşu olmuş milletlerde de bu uy-gulamanın yer alışı kültürel etkileşimi ortaya koymaktadır. Bu durumda geleneğin hangi millete ait olduğu ve kökeninin ne olduğu sorunu da or-taya çıkmaktadır. Ancak kesin bir dille köken ve aidiyet hakkında yorum yapmak, etkileşimin adını ve yönünü koymak yanılgılara ve yanlışlara yol açabilir. Ancak Türklere komşu ya da iç içe yaşamış topluluklarda bu etkinliğin gerçekleşmesi, “Can Gülüm”lerde olduğu gibi bazen Türkçe adların da yabancılarca kullanılması manidar olup geleneğin Türklerden yayılmış olabileceğini düşündürmektedir. Ancak bu hususun ayrı bir ça-lışmayla detaylıca ele alınması gerektiğini düşünmekteyiz.

Ficek Bayramı, bereket ve kısmete dönük bir doğa bayramıdır. Halka göre, tabiatın insanla bütünlüğünü göstermek amaçlı kutlanmakta-dır. Tabiat kültlerinin birçoğunu bu bayram içerisinde bulabilmekteyiz. Tabiatın bu denli ön plana çıkması ve takdis edilmesi de Ficek Bayramı’ nı benzerlerinden farklı kılmaktadır. Öyle ki Tokat’ın başka bölgelerinde hatta Zile’deki “mantuvar” uygulamaları bile farklılık göstermektedir. Bu durumu Sıraç- Türkmen kültür ve inancının meydana getirdiği farklılıkla açıklamak mümkündür.

Ficek Bayramı, Sıraç Türkmen kültürünün yüzyıllardır değişmeyen karakterini göstermesi açısından da önemlidir. Sıraç Türkmenlerin dünya tasavvuru, temel felsefeleri bu bayrama da yansımıştır. Bayramdaki uy-gulamalardan hiçbiri öylesine yapılmış değildir. Yapılan her şeyin bir karşılığı, sebebi ve açıklaması olup Sıraç Türkmenler yüzyıllardır bozul-mamış bir kültürün ve inancın yansımalarını ritüellerinde yaşatmaya de-vam etmektedirler.

Ficek Bayramının kutlandığı Beydilli Aşiretine bağlı Sıraç Türk-men köyleri ve özelinde Acısu köyündeki kadınlar, çocukluklarından iti-baren kültür ve sözlü edebiyatla iç içe yaşamaktadırlar. Bu nedenle Acısu köyü, kadın ruhuna dayalı sözlü edebiyatın son derece gelişmiş olduğu bir yerleşim yeridir. Söylenen maniler ise kadın ruhunun sözlü sanata dö-nüşmüş şeklidir. Köyde mani söyleme geleneği çok yaygındır. Öyle ki hemen hemen her kız, her kadın mani söyleme hususunda tecrübelidir. Kaynak kişiler, köyde mani söylemenin çok küçük yaştan itibaren çocuk-lara adeta usta- çırak ilişkisiyle öğretildiğini ifade etmektedirler. Dolayı-sıyla şans ve kısmet açmaya dayalı bir uygulamanın toplumun edebiya-tına yansımalarını Acısu köyünde görmekteyiz.

Ficek Bayramı’nın Hızır kültü etrafında oluşmuş Hıdırellez bağlan-tılı bağımsız bir bayram olduğunu düşünmekteyiz. Benzerleriyle mukaye-se ettiğimizde Azerbaycan ve Türkmenistan’daki benzerlerinin Nevruz eksenli kutlandığını görmekteyiz. Balkanlarda ise kutlamalar Hıdırellez eksenlidir. Ayrıca uygulamalar açısından bakıldığında da Balkanlardaki uygulamaların Zile’deki uygulamalarla daha yakın olduğunu söyleyebi-liriz.

Ficek Bayramı, içerisindeki uygulamalar ve ritüeller açısından ben-zerlerinden çok daha zengindir. Daha önce mantuvar geleneği üzerine farklı coğrafyalarda yapılan çalışmalarda, genelde uygulamaların neler olduğu ortaya konmuş ancak bu uygulamaların neden böyle olduğu, han-gi amaçla böyle yapıldığı ya da kökenlerinin ne olduğu konusunda çok fazla bilgi verilmemiştir. Bu çalışmamız, ağırlıklı olarak Zile’de kutlanan Ficek Bayramı üzerine olup çalışmamızda, bu bayrama bağlı her uygula-manın nedenselliğini de sorgulayarak neyin, niçin yapıldığını kaynak ki-şiler vasıtasıyla ortaya koymaya çalıştık. Başka bir deyişle her uygula-manın kökenine inmeye çalıştık. Çalışmamızın bu bağlamda da verimli olacağını düşünüyoruz.

Çalışmamız bünyesinde 150’ye yakın Ficek manisi derlememize rağmen manilerin kapsamından ötürü tamamını bu makalede ortaya ko-yamıyoruz. İleriki bir zamanda bu maniler üzerine farklı bir çalışma or-taya konabilir.
KAYNAKÇA

Ahmet Yaşar Ocak; İslam-Türk İnançlarında Hızır yahut Hızır-İlyas Kültü, TKAE Yayınları, Ankara 1999.

Ali Selçuk; Horasanda Eren Anadolu’da Evliya: Acısu Sıraç Köyü Örne-ğinde Kahraman Atalar Kültü, Milli Folklor, S. 87, 2010.

Bahaddin Ögel; Türk Mitolojisi, TTK Yayını, Ankara 2010.

Esat Korkmaz; Esat Ansiklopedik Alevilik- Bektaşilik Terimleri Sözlü-ğü, Kaynak Yayınları, İstanbul 2003.

Fatma Ahsen Turan; (2010); Şaman Ritüellerinden Alevi Semahlarına Esrarlı Yolculuk, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Veli Araştırma Dergisi, S. 56, s.153-162, 2010.

Gökhan Yımaz; Tokat Yöresi Folklorik Kıyafetler Üzerinde Bir Araştır-ma, Ankara Üniv. Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2005.

Kürşad Gülbeyaz / Mustafa Kaya; Tokat Yöresi Geleneksel Kadın Giyi-mi, Akademik Bakış Dergisi, Kırgızistan 2013.

Mehmet Ali Yolcu; Kutsalın Yeniden Üretimi: Kutsal Su İnançları ve Ha-cıbektaş Zemzem Çeşmesi, 21.Yüzyılda Eğitim ve Toplum, C.3, S.8, s. 95, 2014.

Mehmet Yardımcı; Zile’de Mantuvar Oyunu ve Mantuvarda Söylenen Zile Manileri, Halay, Ankara 1998.

Rahşan Özen / Erhan Yüksel ; Kayseri Folklorunda Hayvanlar ile Ilgili Inanışlar Üzerine Bir Degerlendirme, EÜVF Dergisi, S. 26, Kayseri 2014.

Sabri koz; Gül Ağacı Boy Vermez, Turkuaz Yayınları, İstanbul 2015.

Yaşar Çoruhlu; Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı, İstanbul 2011.

Yaşar Kalafat; Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, AKMB Yayınları, Ankara 1995.

http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_ttas&view=ttas&kategori1=derlay&kelime1=ficek%20atmak

http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_ttas&view=ttas&kategori1=derlay&kelime1=ficekmek

http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_ttas&view=ttas&kategori1=derlay&kelime1=ibicek

http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_ttas&view=ttas&kategori1=derayr&sozid1=AGZ_06

http://www.tdk.gov.tr/images/css/TAE/1996_02/1996_02_05_Cinar.pdf

http://www.tokat.gov.tr/orta-asyadan-gunumuze-bayram-ficenk-bayrami-ulastiran-tek-sehir

https://www.youtube.com/watch?v=SvhxFovj7T8

KAYNAK KİŞİLER: