tuzishning halq x o ‘jaligi talabiariga mos rivojlanishi.
Yer tuzishning tarixiy rivojlanish tajribasi ko'rsatishicha bizning
m am lakatim izda uning usullari, shakli va asosiy m azm uni ham m a
vaqt jam iyat har b ir aniq m u d d atd a yechayotgan iqtisodiy, siyosiy
va boshqa vazifalardan kelib chiqib aniqlangan. Bunda yer tuzish
89
agrar siyosatni, yer o ‘zgarishlarini, boshqa um umdavlat ahamiyatiga
ega iqtisodiy va ijtimoiy tadbirlarni amalga oshirishda katta rol o ‘ynaydi.
Ishlab chiqarishning o ‘sishi, qishloq xo ‘jaligining va boshqa
tarm oqlarning nvojlanishi, ijtim oiy rivojlanish inanfaatlari hududni
tashkil etishning mavjud shakllarini ham da yer egaliklari va yerdan
foydalanishlar shakllarini doim iy ravishda takom illashtirib borishni
talab etadi. Mos ravishda yer tuzish organlarining vazifalari ham
o ‘zgaradi. Bu q o id an i, xususan, yer tu zish n in g sovet davrida
rivojlanishi tajribasida ko ‘rsatib berish m um kin (u V bobning 3
paragrafida batafsil yoritilgan; bu yerda biz uchun ahamiyatlisi. faqat
yer tuzishning iqtisodiy va siyosiy xarakterdagi um um iy m uam m olar
bilan o ‘zaro yaqin aloqasim aniqlashdir).
A w alo, ko‘rinib turibdiki, yer tuzish bu yillarda o ‘ta samarasiz,
oxir-oqibatda qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini tushkunlikka va
yerlardan nooqilona foydalanishga olib keluvchi davlat siyosatiga
m ajburiy am al qildi, lekin, am alda u, ayrim , judayam buzilish
ja ra y o n la rig a t o ‘sqinlik qildi. Yer tu zu v ch i m utaxassislar o ‘z
burchlarini halol bajarib, asosan, o ‘zlarining kasbiy vazifalarini
zam onaviy ilmiy asosda, yerda ishlayotgan odam iar m anfaatlari
uchun harakat qilishdi.
Bevosita Oktabr to ‘ntarishdan keyin yer tuzish birinchi navbatda
yer to ‘g‘risidagi D ekretni amalga oshirish bilan bog‘liq qayta tuzish-
larni o'tkazishdan iborat b o ‘ldi. Bu davrda sobiq sovet hukum ati
yerga egalik qilishning xususiy shakllarini tugatdi, yerni dehqonlarga
foydalanishga berdi, jam oa yerdan foydalanishlarini tuzdi va mus-
tahkamladi. Natijada mamlakat qishloq xo‘jaligida asosiy o ‘rinni yangi
hokim iyatdan yer olgan va shu sababli uni q o ‘llab-quw atlaydigan
o 'rta hoi dehqon egalladi.
20-yillarda yer tuzishning m azm uni yetti yilga yaqin davom etgan
uzluksiz urushdan keyingi xalq xo'jaligini tiklash vazifasidan kelib
chiqib aniqlandi.B u davrda yer tuzish asosan, dehqon yer jamoalari
va yakka dehqon xo‘jaliklarida o ‘tkazildi. U ko'p polosalikni, uzoqdagi
yerlarni va boshqa noqulayliklarni tugatish yo‘li bilan dehqon yerdan
foydalanishlarini tartibga solishga qaratildi. Shunday qilib qishloq
xo‘jaligining samaradorligini oshirish uchun sharoit yaratildi. Bu vaqtda
asosiy ish turlari qishloqlararo va qishloqlar ichida yer tuzish bo'ldi.
90
20-yillarining oxiri va 30-yillarning boshida qishloq xo ‘jaligini
kollektivlashtirish bilan b o g iiq kolxozlar yerdan foydalanishlarini
tashkil qilish vazifasi qo‘yildi. M azm unan, butun mamlakat miqyosida
yerdan foydalanishni tubdan qayta qurish amalga oshirildi. Shaxsiy
dehqon uchastkalari tugatiidi; ular o ‘rnida nisbatan yirik kolxozlar
yerdan foydalanishlari paydo b o id i. Barcha ishlar tezkorlik bilan,
k o ‘p vaziyatlarda favqulodda va m alakasiz, yer k o ‘rsatish deb
nomlangan shaklda o'tkazildi. Bunday yerdan foydalanishlar ko‘plab
kamchiliklarga ega va shu sababli judayam turg'un emas edi.
Kollektivlashtirish dehqonlarga va m am lakat qishloq xo‘jaligiga
unda yo‘1 q o ‘yilgan q o ‘pol xatolar natijasida yanada kuchayadigan
katta buzg‘unchilik ta ’sirini ko'rsatdi. Barcha jarayonlarni boshqarish
m a’muriy usullar bilan, ko‘pchilik hollarda to ‘g‘rid an -to ‘g‘ri kuch
ishlatish yordamida amalga oshirildi. Bu vaqtda shunday tarzda ko‘p]ab
sovxozlarning yerdan foydalanishlari tashkil etildi.
Yer tuzish 30-yillarning o ‘rtalarida va ikkinchi yarmida yerlarni
kolxoz va sovxozlarga huquqiy va texnik biriktirishga qaratilgan
v azifalarn i b ajard i. U lar y erdan fo y d alan ish lari tu rg ‘unligini
ta ’minlash zarur edi, shu sababli 1932-yil hukum at maxsus qaror
qabul qildi. 1935-yildan boshlab bir nec'ha yillar davomida kolxozlarga
yerdan m uddatsiz (um rbod) foydalanish uchun Davlat Aktlarini
berish b o ‘yicha ishlar bajarildi, ularda yerdan foydalanishlarning
maydonlari va aniq chegaralari ko‘rsatildi. Shu bilan bir qatorda yer
larn in g jo y lash ishid ag i n o q u lay lik lar sababli ishlab ch iq arish
zararlarini kamaytirish uchun ularni tartibga solish bo‘yicha tadbiriar
o ‘tkazildi. Bunga yer tuzish xizm atining asosiy e ’tibori qaratildi.
Mamlakatda bu vaqtda 235 mingga yaqin kolxozlar bolganligi sababli,
ishlarning um um iy hajmi juda katta edi.
K olxozlarda yerdan foydalanish sarnaradorligini oshirish uchun
30-yillarning oxiridan boshlab, ularda ichki yer tuzish boshlandi;
bunda asosiy vazifa alm ashlab ekishlarni tashkil etish b o id i.
Sovxozlarda bunday ishlar ilgari ham o ‘tkazilgan edi. U rush davrida
yer tuzish cheklangan hajm da davom etdi. Xususan, m am lakat
sharqida yangi yerlar izlandi va qishloq xo'jaligi foydalanishiga
kiritildi, bosqinchilardan ozod qilingan tum anlarda yerdan foyda
lanishlar tiklandi.
91
Urushdan keyingi birinchi yillarda (1950-yilgacha) yer tuzishning
mazm uni xalq xo‘jaligini tiklash vazifalaridan kelib chiqib aniqlandi.
Asosiy e ’tibor kolxozlar va sovxozlar hududlarini ichki tashkil etishga
qaratildi; yana sanoatni va boshqa tarm oqlarni rivojlantirish uchun
yerlarni ajratish amalga oshirildi.
50-yillarda qishloq xo‘jaligini quvvatliroq qishloq xo‘jalik texnikasi
bilan qayta qurollantirish imkoniyati tug'ildi. Shu sababli mavjud
yerdan foydalanishlarni yiriklashtirish talab etildi. M am lakatda bu
davrda 230 m ingdan oshiq kolxozlar bo'lib, ularning 30 foizga yaqini
200 ga katta b o lm a g a n haydalm a yerga ega edi. Shu sababli, 1950-
yildan boshlab xo‘jaliklarni ommaviy tarzda yirik qishloq xo'jalik
korxonalariga birlashtirish jarayoni boshlandi. X o‘jaliklararo yer
tuzishning murakkab masalalarini yechish, yerdan foydalanishlarning
optim al o ‘lcham larini aniqlash zarur edi. K o‘pchilik hollarda bu sof
b u y r u q b o z lik , m a ’m u riy u s u lla r b ila n q ilin d i, bu ish la b
chiqarishning turg‘unligini buzdi va boshqa salbiy natijalarga olib keldi.
S h u b ila n b ir q a to r d a y ir ik la s h tir ilg a n k o lx o z la r y e rd a n
foydalanishlarini tashkil etish bo ‘yicha katta hajmdagi yer tuzish
ishlari bajarildi. Ularga davlat aktlarini berishga tayyorlashda uzoq
yerlar, k o 'p polosalik, chegaralar notekisligi va yer massivlari
joykishishidagi boshqa kam chiliklar tugatildi.
1954-yildan 1965-yilgacha ch o ‘l va b o ‘z yerlarni o'zlashtirish
bilan bog'liq, qidiruv ishlari, xo‘jaliklararo va xo‘jaliklarda ichki yer
tuzish bilan b irgalikda, k atta m iqyosdagi yer tuzish tadbirlari
o‘tkazildi. Almashlab ekishlarni joriy etish va o ‘zlashtirishga ham katta
e ’tibor qaratildi.
1967-yilda tuproqlarni sharnol va suv eroziyalaridan himoyalash
b o ‘yicha birinchi jiddiy qaror qabul qilindi. Shu vaqtdan boshlab
yer tuzish loyihalari va chizm alari o ‘z tarkibiga majburiy elemenl
sifatida hududni eroziyaga qarshi tashkil etishni va eroziyaga qarshi
tadbirlar majm uasini kirita boshladi. Bu talab hozirgi davrda ham
dolzarb b o ‘lib qolm oqda.
80-yillar oxirlaridan boshlab m am lakatda iqtisodiy va siyosiy
islohotlar rivojlanishiga qarab, yirik yer o ‘zgarishlari ham boshlandi.
ASM xo‘jalik yuritishning barcha shakllarini rivojlantirish uchun
teng sharoit yaratish,
z a m o n a v i y
ko ‘p ukladli iqtisodiyotni tashkil
92
etish, yer resurslaridan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish
maqsadida yerlarni qayta taqsirnlash oikaziim oqda.
Yer islohotini o ‘tkazishda yer tuzishga aham iyatli rol ajratiladi.
U n in g b irin c h i b o s q ic h id a sa m a ra s iz fo y d a la n ila y o tg a n va
m oijallanganidan boshqa m aqsadlarda foydalanilayotgan yerlarni
qaytarib olish y o ii bilan qayta taqsirnlash fondlari yaratiladi. Bu
fondlardan yerlar fuqarolarga mulk qilib, egalik qilish va foydalanish
uchun ajratiladi, ularga huquqlarini tasdiqlovchi hujjatlar beriladi
Qishloq xo‘jalik va boshqa korxonalar hududlarida joylashgan aholi
yashash joylari yerlari mahalliy hokimiyat organlari ixtiyoriga beriladi.
Yer islohotini amalga oshirishda, dehqon, ferm er xo‘jaliklarini
tashkil etish b o ‘yicha ham , kolxozlar, sovxozlar va boshqa qishloq
xo'jalik korxonalari tugatish bo'yicha ham majburiy choralarga yo‘l
qo'yilmaydi.
Hozirgi o ‘zgarishlarning asosiy vazifasi - dehqonning yerdan
ajratilishini tugatish, uni o ‘z m ehnatining yakuniy natijalaridan
m a n fa a td o r y ern in g h a q iq iy x o 'ja y in ig a a y la n tirish , qish lo q
mehnatkashlarining turm ush sharoitlarini tubdan o ‘zgartirish va shu
asosda mamlakatda agrosanoat ishlab chiqarishining sarnaradorligini
keskin oshirishdir.
Oktyabr to 'n tarish id an keyingi davrdagi yer tuzish rivojlani-
shining qisqacha tahlili shuni k o ‘rsatadiki, u ham m a vaqt u yoki bu
davrda yechiladigan aniq ijtimoiy-iqtisodiy vazifalar bilan chambarchas
b o g iiq b o ig a n va barcha agrar o ‘zgarishlarda asosiy rolni o'ynagan.
Yer tuzuvchilar tom o n id an k atta kasbiy tajribr. to 'p lan d i, unga
kelajakda ham suyanish kerak. Bundan tashqari, k o ‘rinib turibdiki,
ishlab chiqarish murakkablashgan sari yer tuzishning yerlarni tashkil
etish va m uhofazalash vositasi sifatida ahamiyati to ‘xtovsiz o ‘sib
boradi, uning m azm uni esa doim o kengayaveradi.
Bizning kunlarimizda zarur va amalga oshirilayotgan yer tuzish
ishlari majmuasi judayam rang-barang. Ularning asosiy qismi qishloq
xo‘jaligiga bevosita ta’sir etadi va yirik miqyosda juda katta hududlarda
o ‘tkaziladi. Shu bilan birga tajriba ko'rsatadiki, yer tuzishning barcha
vazifalarini navbatdagi om m aviy tadbir tusini oladigan bir-ikki ishga
olib kelish mumkin emas. Bizning davlatimizda yer tuzuvchilarning
barcha kuchi majburan nim adadir to ‘plangan davrlar b o id i; buni
norm al holat deb aytish m um kin emas.
93
Yer tuzishning m azm uni va usullari m am lakatim iz va chet ellar
tajribasi, ilm -fan yutuqlari asosida, jam iyat talablari bilan bog‘liq,
yer islohotini amalga oshirish jarayonida, keyinchalik ham rivoj-
lanaveradi.
Yüklə Dostları ilə paylaş: |