3. Sobiq ittifoq davrida yer tuzishning rivojlanishi.
O ktabr to ‘ntarishidan keyin yer tuzish ch u q u r agrar o ‘zga-
rishlarning vositasiga aylandi. Sobiq Sovet hokim iyatining birinchi
yillarida uning asosiy vazifasi 1917-yil 26-oktabrda (8 noyabrda)
ikkinchi butun Rossiya Sovetlar s ’yezdi tom onidan qabul qilingan
yer to ‘g ‘risidagi «Dekret»ni hayotga tatbiq qilishdan iborat edi.
Xususan, ekspropriatsiya qilingan (tortib oling'an) yerlarni mehnat-.
kash dehqonlarga foydalanishga berishning amaliy masalalari yechildi.
Yer t o ‘g ‘risidagi «D ekret»ning aham iyatli qoidalaridan biri
dehqonlar so‘rovlari asosida tuzilgan, yerga, yer ostiga, o 'rm o n va
suvlariga bo‘lgan xususiy mulkchilikni bekor qilish edi. Dehqonlarga
yerdan foydalanish shakllarini o ‘zlari tanlash huquqi berildi.
T o ‘ntarishidan keyingi birinchi yillarning murakkab sharoitida
m e‘yoriy aktlar tayyorlandi va chop etildi, ularda yer to ‘g‘risidagi
dekretning asosiy qoidalari yanada rivojlantirildi. Ularning orasidagi
eng ahamiyatlilari - BM IQ 1918-yilda 19-fevralda e ’lon qilingan
«Yerni ijtimoiylashtirish to ‘g‘risida», va BM IQ tom onidan 1919-yil
14-fevralda tasdiqlangan «Sotsialistik yer tuzish va sotsialistik
dehqonchilikka o ‘tish choralari to ‘g‘risidagi» qoidalardir.
Yuqorida zikr etilgan hujjatlarning keyingida «yer tuzish asosida
kam xalq m ehnati sarfi bilan, Sovet respublikasini ko‘p miqdordagi
xo'jaiik boyliklari bilan ta ‘minlovchi yagona ishlab chiqarish xo‘jaligini
tuzishga intilish yotishi kerak» deb ko‘rsatilgan va shaxsiy yerdan
foydalanishlarni um um lashtirishga ko'm aklashish vazifasi qo'yilgan
edi. Bu masalaning yechilishi natijasida m am lakatda 3921-yil kelib
kommunalar soni 3313 taga, qishloq xo‘jalik artellari - 10185, yerlarga
birgalikda ishlov berish bo eyicha o ‘rtOqliklar - 2514 taga yetdi. 1921-
yilda hammasi b o ‘lib 227,9 ming dehqon xo‘jaliklari ( Г foizga yaqin)
jam oalashtirildi, jam oalashtirilgan x o ‘jaliklarning yer m aydonlari
esa 1 mln 223,4 ming desyatinani tashkil etdi. 1921— yilga kelib
sovxozlarning soni 4391 tagacha o ‘sdi, ularning um um iy maydoni
71
esa 2 m ln desyatinadan oshib ketdi. Bu davrda yer tuzishning asosiy
m azm uni yerlarni jam oa va sovet xo'jaliklariga ajratish b o id i.
1921-1927-yillardagi xalq xo'jaligini tiklash jarayonida asosiy
e'tib o r shaxsiy dehqon xo‘jaliklarini rivojlantirishga qaratildi. U lar
oziq-ovqat m uam m osini yechish va m am lakatning iqtisodiy ahvolini
yaxshilash im konini beradi deb hisoblandi; belgili darajada buns'
bajarishga erishildi. Yer tuzish bu davrda yerlarning polosa-polosa
b o iib , uzoqda va cho'zilib joylashishlarini tugatishga qaratildi; 83,4
m ln. ga m aydondagi yerdan foydalanishlarning kam chiliklarini
tugatish, qishloqlarning yirik yerdan foydalanishlarini b o iis h (30,5
mln. ga), ensiz, ko ‘p va m ayda poiosaliklarni yerlarni almashlab
ekish dalalariga birlashtirish bilan tugatish (29,6 mln. ga) bajariidi.
Jam oa xo'jaliklari sonining biroz qisqarishiga qaram asdan qishloq
x o ‘jalig in in g ja m o a sektorida ham ishlar davorn etdi. Y erdan
foydalanishning o ‘rtoqlik shaklidagi birlashm alarining yer xo‘jaligini
tuzish 4,4 mln. ga m aydonda, sovxozlar va davlat yer m ulklarida
mos ravishda 4,7 va 7,1 mln. ga m aydonda yer tuzish o ‘tkazildi.
M am lakatning xo‘jalik xizm atchilari yer tuzishning qishloq xo'ja
ligini rivojlantirishdagi asosiy rolini tushunishar edi. T o ‘ntarishdan
keyingi davrdagi uning asosiy vazifalarini aniqlab, D.Zaytsev yozgan
edi: «Qishloq xo‘jalik jam oalarida yer tuzish masalasi katta ahamiyatga
ega. U nga joylarda alohida e‘tibor qaratish kerak, sababi, yer tuzish
ularning iqtisodiy rivojlanishida hal qiluvchi rol o ‘ynaydi, u yoki bu
jam oa yeri tuzilm agunicha, u k o ‘p dalali almashlab ekishni tashkil
eta olmaydi va butun xo'jalikni intensivlashga o ‘ta olmaydi».
1923-yil boshidan yer tuzish ishlari RSFSR ning 1922-yil 30-
oktabrda qabul qilingan «Yer kodeksi»ga va 1922-yil 22-maydagi
mehnat bilan yerdan foydalanish qonuniga mos tarzda bajarila boshladi;
bunda asosiy e ‘tibor hududni oqilona tuzishga qaratildi.
Qishloq xo'jalik korxonalarida yer tuzishning m azm uni bu vaqtda
yerlarni ajratish, qishloq xo'jalik yerlarining asosiy turlarini chega
ralash, yo'l tarm oqlarini joylashtirishdan iborat edi.
1928-yildan boshlab yoppasiga kollektivlashtirish siyosati natija-
sida mamlakatda shaxsiy dehqon xo'jaliklari rejali tarzda tugatila boshladi.
Bu vaqtdagi yer tuzishning xarakteri BKP (b) XV s’yezdi yo'riqno-
malari bilan aniqlandi, ularda xo'jalik yuritishning jam oa shakllarini
72
joriy etishning asosi hisoblangan yer tuzish b o ‘yicha ishlarini
tezlashtirish zarurati ko‘rsatilgan edi. Agar 1919-yildan 1927-yiigacha
bo'lgan davrda 1410,6 ming ga maydondagi 5129 kolxozda yer tuzilgan
b o ‘lsa, faqat 1928-yilning dala ishlari davrida 3039,4 m ing ga
maydondagi 12083 xo'jalikda yer tuzildi.
Bu vaqtda hududni tashkil etish masalalari 1928-yil 15-dekabrda
tasdiqlangan «Yerdan foydalanish va yerga egalik qilishning umumiy
boshlanishi» bilan tartibga solinar edi. «Yer tuzish ishlarini bajarish
bo‘yicha ko‘rsatmalar»da (1928-yil) yer tuzishning ikki turi: qishloq-
lararo va qishloqlar ichidagi yer tuzish turi tilga olingan. Keyingisi
o ‘z navbatida to ‘rtta guruhga bo‘linadi - jamoa xo‘jaliklarida yer tuzish,
g u ru h lab yer tu zish , x o ‘ja lik la rd a ichki yer tu zish va ayrim
xo‘jaliklarda yer tuzish. «Xo‘jalikda ichki yer tuzish» atamasi 20-chi
yillarning oxiridan boshlab ham m a joyda ishlab chiqarish, ilmiy va
o'quv adabiyotlariga kira boshladi.
Yoppasiga kollektivlashtirish davrida yer tuzuvchi mutaxassis-
larning yetishrnasligi va yerdan foydalanishlarni tuzish va yangi tuzi-
ladigan jam oa xo‘jaliklari hududlarini tashkil etish b o ‘yicha ishlarni
te z k o r bajarish z a ru ra ti sab ab li, yer tuzish so d d alash tirilg an
usullarda o ‘tkazildi va yer ko ‘rsatish xarakteriga ega b o ‘ldi. Bunda
hududlarni o‘rganish va yangi tasvirga tushirish o ‘tkazilmadi, oldingi
yillarning plan-xarita material iaridan foydalanildi. 1930-1932-yillarda
bunday yer tuzish bir necha yuz million gektar (yangi sovxozlar
uchun - 80 mln ga) m aydonlarda o ‘tkazildi.
Sovxozlarda xo‘jalikda ichki yer tuzish markaziy qishloqni, yo‘l-
larni, suv inshootlarini joylashtirish, qishloq xo‘jalik yerlarini che
garalash va haydalma yerlarni katakchalarga b o iish d an iborat edi. U
soddalashtirilgan xarakterga ega bo ‘lib, faqat ishlab chiqarishni joy
lashtirish va tashkil etishning oddiy masalalarini yechar edi. Bu
o ‘sha vaqtdagi kolxoz va sovxoz yerdan foydalanishlaridagi turg‘un-
sizlik. yirik qishloq xo ‘jalik korxonalarini va ularning hududlarini
tashkil etish tajribasining yo ‘qligi bilan ham bog‘liq edi. Hali yer
tuzishni loyihalashning ham yaxshi nazariyasi yo‘q edi.
Kollektivlashtirish natijasida inam lakatda yerdan foydalanish
xarakteri sezilarli darajada o ‘zgardi. Yangi yirik xo'jaliklar faqat
mustahkam yer bazasiga ega b o ‘lsalargina muvaffaqiyatli rivojlanish-
73
lari mumkin edi. Bu masalani yechishda Sobiq ittifoq BMIQ va XKK
ning 1932— yil 3—sentabrdagi «Kolxozlarning turg‘un yerdan foy-
dalanishlarini yaratish to ‘g‘risidagi» qarori ahamiyatli rol o'ynadi.
X o‘jaliklar yerdan foydalanishlari m aydonlarini va chegaralarini
belgilash, ularni yetarli texnik (geodezik) darajada bajarish va huquqiy
rasmiylashtirish bo'yicha omm aviy yer tuzish ishlari SSSR XKK
1935-yil 7-iyuldagi «Qishloq xo'jalik artellariga yerdan muddatsiz
(abadiy) foydalanish uchun davlat aktlarini berish to'g'risidagi»
qa^priga asosan o'tkazildi. Oxirgi 3 yilda 236 ming kolxoz, ularga 500
m ln ga yerlar berilganligini ko'rsatuvchi davlat aktlarini olishdi. Bu
ishlar jarayonida h ar xil kam chiliklar — polosa-polosa bo'iib, har
joyda joylashish, uzoq yerlar, boshqalarning yerlariga kirib ketish
holatlari ham tugatiidi.
1930-yilga kelib, kollektivlashtirish amaliy jihatdan tugatiidi; kol
xoz va sovxozlarga 93% dehqon xo'jaliklari birlashtirildi. Yirik qishloq
xo'jalik korxonalarining yaratilishi natijasida m ahsulot yetishtirishni
yo'lga qo'yishga yordam beradigan ularni tashkiliy va iqtisodiy
m ustahkam lash zarurati paydo bo'ldi, sababi, m am lakatda oziq-
ovqat m uam m osi tangligi pasaymadi.
Yer tuzishning og'irlik markazi kolxozlar va sovxozlarda ishlab
chiqarishni hududiy tashkil etish tom onga og'a boshladi. 1933-yildan
boshlab, ularda alm ashlab ekishni tashkil etish, dalalar va brigada
uchastkalarini joylashtirish bo'yicha ishlar boshlandi; ular keyingi
davrlarda ham davom etdi. U rushning oxirida va urushdan keyingi
birinchi-yillarda (1944 — 1949 yillar) okkupatsiyada bo'lgan tum an-
larda kolxoz va sovxoz yerlaridan foydalanish tiklandi, xo'jaliklarga
yerdan foydalanish huquqini beruvchi aktlar berildi, yer hisobi
hujjatlari yangilandi. 1948-yil oxirida almashlab ekish 173 ming
kolxozda (ular um um iy sonining 72,9 foizi) joriy etildi.
U rushdan keyingi-yillarda qishloq xo'jaligining texnik ta ’m inoti
sezilarli darajada o'sdi. Faqat 1950-yilda 1940— yilga nisbatan traktor
zavodlari va qishloq xo'jaligi mashinasozligi zavodlari qishloq xo'jaligiga
traktorlarni (15 ot kuchiga ega) — 4, kom baynlarni —3,8 traktor
pluglarini — 4, seyalkalarni 6 baravariga yaqin ko'p berdi. Bu davrda
davlat agrar siyosatining yo'nalishlaridan biri qishloq xo'jalik texnikasi
unum dorligini oshirishga va ishlab chiqarishni yiriklashtirishga
jamlashga sharoit yaratish maqsadida xo'jalikiami yiriklashtirish bo'ldi.
74
1950-yildan 1954-yilgacha yer tuzish ishlarining asosiy turi m ayda
qishloq xo'jalik artellarini kattaroqlari bilan birlashtirish va ularning
hududlarini tashkil etish bo'ldi. Kolxozlar soni 236,9 mingdan (1940-
yil) 123,7 minggacha (1950 yil), 87,5 minggacha (1955-yil) qisqardi
va ular ishlov beriladigan maydonlari va chorva mollari soni bo'yicha
ancha yiriklashdilar. Bu o'zgarishlar m urakkabroq va har xil yer
tuzish ishlarini o'tkazishni talab etdi. Ozuqa va maxsus alm ashlab
ekishlar, yaylovlar, pichanzorlar, daraxtzorlar hududlarini tashkil
etish masalalari ishlana
Yüklə Dostları ilə paylaş: |