6. Iqlim sharoitlari
Y erning k o ‘plab xususiyatlarining shakllanishi,
shu jum ladan
qishloq xo‘jaligi uchun birinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lganlarming
ham , k o ‘p jih atd an iqlimga, avvalo, hududning issiqlik va namlik
bilan ta ’m inlanishiga bog‘liq. Issiqlik bilan ta ’m inlanish 10°C yuqori
havo haroratining yig‘indisim ko‘rsatadi; u faol quyosh radiatsiyasi
m iqdorini va fotosintezning m um kin b o ‘ladigan m ahsuldorligini
ko‘rsatadi. Bu ko ‘rsatkich qancha yuqori b o ‘lsa, qishloq x o ‘jalik
e k in la rin in g h o sil s a lo h iy a ti sh u n g a k a tta b o ‘lad i.
B izning
m am lakatim izda bu ko ‘rsatkich 2800-5200°C orasida o ‘zgarib turadi.
Tog‘!iq va shimoliy mintaqalarda u kam va janubiy va sahro mintaqalarida
yuqori qiymatlarga ega b o iad i. 10°C yuqori haroratda asosiy madaniy
ekinlam ing rivojlanishi boshlanadi. Issiqlik bilan ta ’minlanish darajasi
oshishi kechpishar va yuqori hosilli navlarni ekish im konini beradi,
tuproqdagi biologik jarayonlarning faolligi va fotosintez tezligi oshadi.
Shuning u ch u n ham harorat rejimini hisobga olish qishloq x o ialik
yerlarini joylashtirishda va ixtisoslikni tanlashda, ekinlar tarkibini
takom illashtirishda, hosildorlikni dasturlashda katta aham iyatga ega.
H udud iqlimiy resurslarining boshqa eng asosiy ko!rsatkichi namlik
bilan ta ’m inlanish hisoblanadi. Yerlarning eng yuqori mahsuldorligiga
tuproqlarning namlanish darajasi ularning t o i a suv sigim ining 60%
ga teng b o ig a n d a
erishiladi; qishloq xo‘jalik ekinlari nam lik ortiqcha
boisayam , kam boisayam qiynalishadi, Respublikamizdaqishloq xo‘jalik
yerlarining namlik bilan ta’minlanishi to g iiq mintaqalardan past-tekislik
mintaqalariga qarab pasayib boradi. Quyi Amudaryo b o ‘yi mintaqasida
o ‘rtacha yiliga 90-120 mm yogingarchilik b o isa . to g iiq mintaqalarda
uning miqdori 450-500 mm yetadi. Lekin
ularning asosiy qismi kuz-
qish-bahor fasllarida yogishi sababli, yozda dehqonchilikni faqat
sug‘orish yordam idagina amalga oshirish mumkin. Faqat tog" va adir
mintaqalaridagina lalmi dehqonchilik bilan shug'ullanish mumkin.
H ududning namlik bilan ta ’minlanishi yillik yogingarchilik koef-
fitsientining yogingarchilikning bugianishiga nisbati bilan ifodalanadi;
uning qiymati 0,08-0,5 orasida o ‘zgarib turadi. Optimal namlik bilan
ta’minlanishga ushbu koeffitsient 0,5 ga teng boiganda erishiladi. Afsuski,
arid iqlimi sharoitida joylashgan bizning mamlakatimizning dehqonchilik
mintaqalarida amaliy jihatdan bunday ta ’m in o ty o 'q hisobi.
140
Yer tuzishda hisobga olinadigan boshqa tabiiy omillardan shamollar
yo'nalishi va kuchi hisobga olinadi. U lar qishloqlar va ishlab chiqarish
markazlarining (fermalar, m a’danli o ‘g ‘itlar va zaharli kimyoviy m od-
dalar saqlanadigan ornborxonalar) o ‘zaro joylashishiga,
shamol ero-
ziyasi xavfi bor tum anlarda dalalar va o 'rm o n polosalarimng ham da
agar, qishda ko'p qor yog‘adigan b o ‘lsa, yo‘l tarm og'ining joyla
shishiga ta ’sir koVrsatadi.
M intaqalarning issiqlik va namlik bilan ta ’minlanishini kompleks
tahlil qilish bioiqlimiy salohiyat ko‘rsatkichini quyidagi ifoda yordamida
hisoblash yo‘li bilan amalga oshiriladi.
У>>ю°с
БИС
=
K„
— ----- s-----
p
1000°С
Bunda
ВИС ~
bioiqlim iy salohiyat ko'rsatkichi;
K P -
o ‘sim -
liklarning namlik bilan ta ’m inlanishini tavsiflovchi va issiqlik bilan
namlik nisbatiga bog'liq koeffitsient; ] Г /
>
10°
С
- 10° С yuqori harorat
yig‘indisi; Ю 00°С - c^a^a d ehqonchiligining shim oliy chegarasi
yonidagi
\
q
°
q
yuqori harorat yig‘indisi.
Yerning nisbiy
biologik mahsuldorligi
(B K)
ballarda baholanadi;
100 ballga teng qilib
БИС ~
1,9 qiymatiga mos keladigan ekinlam ing
o ‘rtacha m ahsuldorligi qabul qjlinadi, dem ak
BK—
55 БИС ■
Bu
k o 'rs a tk ic h n in g q iy m a tla ri re sp u b lik a m iz n in g su g ‘o rilad ig an
dehqonchilik mintaqalarida 200-300 atrofida o ‘zgarib turadi.
Yüklə
Dostları ilə paylaş: