Yer tuzishning ilmiy asoslari

11 - j a d v a 1
Respublika yer fondining har xil mexanik tarkibdagi tuproqiarga ega
yerlarining ulushi, %
O g 'ir va
loyli
q u m loq li
O g ‘ir
q u m lo q li
O r t a
q u m loq li
Y engil
q u m loq li
Q um loqli
Q um li
T ek sh iriim a g a n I
0,1
23.4
49.8
21,8
2,7
1,3
0,9 
1
136

---

Tuproqlarning m exanik tarkibi bilan yerlarning unum dorlik da- 
rajasini aniqlaydigan k o ‘plab xususiyatlari b o g iiq , xususan, qum - 
loqli-o‘tloqi tuproqlarda gum us m iqdori 2 dan 5% gacha b o ‘lsa, qu- 
inoq va qum tuproqlarda 1 dan 3,5 % gachani tashkil etadi. O 'sim - 
liklar uchun eng yaxshi sharoit donador, yum shoq, madaniylashgan 
tuproqlarda yaratiladi, ularda ozuqa m oddalarining yig‘ilishi va 
sarflanishi orasidagi optim al nisbatga erishiladi.
H ar xil tuproqlarning salbiy eroziya jarayonlariga, sho‘rlanishga, 
ifloslanishga qarshilik k o ‘rsatish imkoniyatlari har xil b o iad i. U ular­
ning mexanik tarkibiga, suv yutish hajmiga, tuproq eritmasi xusu- 
sij/atiariga bog‘liq va og‘ir, yaxshi gum uslangan tuproqlarda sezilarli 
darajada yuqori. Aksincha, yengil mexanik tarkibdagi tuproqlarning 
(qum li, qum oq) buzilish darajasi ancha yuqori.
E ro ziy ad an b u z ilish n in g eng k atta xavfi k arb o n at qoldiqli 
jinslarning changli c h o ‘kindilaridan tashkil topgan (lyoss va qumli) 
tuproqlarda bo‘lad.i. Kulrang va qizil tuproqlarning achish jarayoniga, 
qora, kashtan tuproqlar va b o ‘z tuproqlarning esa sho‘rlanishga qarshi 
turishi yomon.
M exanik tarkibiga va gum us m iqdoriga qarab tuproqlar ifloslov- 
chi m oddalarning yuqori m iqdoriga har xil javob k o ‘rsatishadi, 
ularga o'sim liklarning chidam liligi ham h ar xil. Bu holni qishloq 
xo'jalik ekinlari va yerlari tarkibini aniqlashda, ularni joylashtirishda 
hisobga olishning aham iyati ju d a katta. Og‘ir mexanik tarkibga ega, 
loy fraksiyalari bor,. katta gum us zahirasiga ega tuproqlarning og‘ir 
m etallarni va boshqa ifloslovehilarni zararsizlantirish im koniyatlari 
katta. Ular yengil, kam gum usli tuproqlarda o ‘sim liklar uchun 
xavf soladi.
Qishloq xo'jaiigi ishlab chiqarishining rivojlanishi va tuproqlar 
sifati doimiy o ‘zaro bog‘liqlikda bo‘ladi. H ar bir m intaqada ular yer 
tuzish, melioratsiya va boshqa tadbirlarning mazmunini va yo‘nalishini 
a n iq la y d ila r. Y e rla rn i s u g ‘o rish b o 'y ic h a ta d b ir la r o ‘rm o n
melioratsiyasi bilan birgalikda organik m oddalarning kamchiliksiz 
balansini saqlab turish b o ‘yicha samarali. Quruq ch o ‘l va yarim sahro 
m intaqalarida tuproqlarni sham ol eroziyasidan saqlash, sho‘rlanish- 
ning va gumus m inerallashuvm ing oldini olish kerak. Bu yerlarda 
sug‘orishning suvni tejovchi usullarini qo ‘llash va yaylovlardan oqi­
lona foydalanishni tashkil ctish katta ahamiyatga ega.
137

---