Yer tuzishning ilmiy asoslari

gidrografik sharoitlar.
Y ertuzish uchun xohlagan miqyosda (m am lakat, viloyat, tum an, 
xo'jalik, ayrim yer massivi) gidrogeologik va gidrografik axborot - 
yer osti va yer usti suvlari to ‘g‘risidagi m a’lum otlar katta ahamiyatga 
ega. U larning mavjudligi har xil obyektlarni to ‘g‘ri joylashtirish va 
hududni oqilona tashkil etish uchun zam r.
Yerlarning gidrogeologik xususiyatlari yer osti suvlarining tarkibi, 
kelib chiqishi va harakatiga b o g iiq . M asalan, minerallashgan sizot 
suvlari yer sathiga yaqin joylashganda sho!rlanishning asosiy sababiga 
ay lan ad i. U la rn in g tu p ro q la r va y o m g ‘ir-q o r su v larin in g yer 
yuzasidan oqishi, sug'orish suvlari bilan o'zaro ta ’sirlari qattiq tarzda 
tartibga solinishi kerak.
Yer osti suvlarining mavjudligi qishloq qurilish obyektlarini 
joylashtirishni, sug‘orish va zax qochirish uchun yer massivlarini va 
ularning am alga oshirilish usullarini tanlashni, qishloq, dala, va 
yaylov suv ta ’m inotining xususiyatlarini aniqlaydi.
Tabiiy paydo bo'lgan oqar suv havzalari va ко l i a r yig‘indisi 
sifatidagi gidrografik tarm oqiar to ‘g‘risidagi m a’lum otlardan qishloq 
xo'jalik yerlarini va almashlab ekishlarni tashkil etishda, dalalar va 
ishchi (sug'onsh) uchastkalarini joylashtirishda, eroziyaga qarshi va 
boshqa yerlarni muhofazalash tadbirlarini loyihalashda foydalaniladi. 
H ududning gidrografik sharoitlarini baholash uchun yerlarni daryo 
va jarliklar-soylar tarm og‘ining ularning maydon birligiga to £g‘ri 
keladigan uzunligi orqali ko‘rsatiladigan qalinligi bo‘yicha solishtirish 
amalga oshiriladi.
139

---

6. Iqlim sharoitlari
Y erning k o ‘plab xususiyatlarining shakllanishi, shu jum ladan 
qishloq xo‘jaligi uchun birinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lganlarming 
ham , k o ‘p jih atd an iqlimga, avvalo, hududning issiqlik va namlik 
bilan ta ’m inlanishiga bog‘liq. Issiqlik bilan ta ’m inlanish 10°C yuqori 
havo haroratining yig‘indisim ko‘rsatadi; u faol quyosh radiatsiyasi 
m iqdorini va fotosintezning m um kin b o ‘ladigan m ahsuldorligini 
ko‘rsatadi. Bu ko ‘rsatkich qancha yuqori b o ‘lsa, qishloq x o ‘jalik 
e k in la rin in g h o sil s a lo h iy a ti sh u n g a k a tta b o ‘lad i. B izning 
m am lakatim izda bu ko ‘rsatkich 2800-5200°C orasida o ‘zgarib turadi. 
Tog‘!iq va shimoliy mintaqalarda u kam va janubiy va sahro mintaqalarida 
yuqori qiymatlarga ega b o iad i. 10°C yuqori haroratda asosiy madaniy 
ekinlam ing rivojlanishi boshlanadi. Issiqlik bilan ta ’minlanish darajasi 
oshishi kechpishar va yuqori hosilli navlarni ekish im konini beradi, 
tuproqdagi biologik jarayonlarning faolligi va fotosintez tezligi oshadi. 
Shuning u ch u n ham harorat rejimini hisobga olish qishloq x o ialik
yerlarini joylashtirishda va ixtisoslikni tanlashda, ekinlar tarkibini 
takom illashtirishda, hosildorlikni dasturlashda katta aham iyatga ega.
H udud iqlimiy resurslarining boshqa eng asosiy ko!rsatkichi namlik 
bilan ta ’m inlanish hisoblanadi. Yerlarning eng yuqori mahsuldorligiga 
tuproqlarning namlanish darajasi ularning t o i a suv sigim ining 60% 
ga teng b o ig a n d a erishiladi; qishloq xo‘jalik ekinlari nam lik ortiqcha 
boisayam , kam boisayam qiynalishadi, Respublikamizdaqishloq xo‘jalik 
yerlarining namlik bilan ta’minlanishi to g iiq mintaqalardan past-tekislik 
mintaqalariga qarab pasayib boradi. Quyi Amudaryo b o ‘yi mintaqasida 
o ‘rtacha yiliga 90-120 mm yogingarchilik b o isa . to g iiq mintaqalarda 
uning miqdori 450-500 mm yetadi. Lekin ularning asosiy qismi kuz- 
qish-bahor fasllarida yogishi sababli, yozda dehqonchilikni faqat 
sug‘orish yordam idagina amalga oshirish mumkin. Faqat tog" va adir 
mintaqalaridagina lalmi dehqonchilik bilan shug'ullanish mumkin.
H ududning namlik bilan ta ’minlanishi yillik yogingarchilik koef- 
fitsientining yogingarchilikning bugianishiga nisbati bilan ifodalanadi; 
uning qiymati 0,08-0,5 orasida o ‘zgarib turadi. Optimal namlik bilan 
ta’minlanishga ushbu koeffitsient 0,5 ga teng boiganda erishiladi. Afsuski, 
arid iqlimi sharoitida joylashgan bizning mamlakatimizning dehqonchilik 
mintaqalarida amaliy jihatdan bunday ta ’m in o ty o 'q hisobi.
140

---

Yer tuzishda hisobga olinadigan boshqa tabiiy omillardan shamollar 
yo'nalishi va kuchi hisobga olinadi. U lar qishloqlar va ishlab chiqarish 
markazlarining (fermalar, m a’danli o ‘g ‘itlar va zaharli kimyoviy m od- 
dalar saqlanadigan ornborxonalar) o ‘zaro joylashishiga, shamol ero- 
ziyasi xavfi bor tum anlarda dalalar va o 'rm o n polosalarimng ham da 
agar, qishda ko'p qor yog‘adigan b o ‘lsa, yo‘l tarm og'ining joyla­
shishiga ta ’sir koVrsatadi.
M intaqalarning issiqlik va namlik bilan ta ’minlanishini kompleks 
tahlil qilish bioiqlimiy salohiyat ko‘rsatkichini quyidagi ifoda yordamida 
hisoblash yo‘li bilan amalga oshiriladi.
У>>ю°с
БИС
= 
K„
— ----- s-----
p
1000°С
Bunda 
ВИС ~
bioiqlim iy salohiyat ko'rsatkichi; 
K P -
o ‘sim - 
liklarning namlik bilan ta ’m inlanishini tavsiflovchi va issiqlik bilan 
namlik nisbatiga bog'liq koeffitsient; ] Г / 
>
10° 
С
- 10° С yuqori harorat 
yig‘indisi; Ю 00°С - c^a^a d ehqonchiligining shim oliy chegarasi 
yonidagi
\
q
°
q
yuqori harorat yig‘indisi.
Yerning nisbiy biologik mahsuldorligi 
(B K) 
ballarda baholanadi; 
100 ballga teng qilib 
БИС ~
1,9 qiymatiga mos keladigan ekinlam ing 
o ‘rtacha m ahsuldorligi qabul qjlinadi, dem ak 
BK—
55 БИС ■
Bu 
k o 'rs a tk ic h n in g q iy m a tla ri re sp u b lik a m iz n in g su g ‘o rilad ig an
dehqonchilik mintaqalarida 200-300 atrofida o ‘zgarib turadi.