Yer tuzishning ilmiy asoslari

Nazorat savollari
!. Y er tuzish fanida iqtisodiy va ijtim oiy sh aro itlar d eganda n im alar tushuniladi?
2. Yer tu z ish d a qanday iqtisodiy sh a ro itlar va qan d ay tarzda hisobga olinadi?
3. Y er tu zish d a qanday ijtim oiy sh aro itlar hisobga olinadi?
4. Y er tuzish qanday tarzda iqtisodiy va ijtim oiy rivojlanish rejalari bilan bog'langan?
5. Y er tuzish sam aradorligi n im a la rd a n tashkil topadi?
6. Y er tuzish loyihalarini iqtisodiy asoslash nim alard an iborat?

---

XI bob
YER TUZISH TIZIM I
1. 
Yer tuzish tizimi va uning tarkibiy qismlari.
Yer resurslaridan foydalanish ham m a vaqt tarkib topgan va 
rivojlanayotgan yer m unosabatlari, hududning tuzilish shakllari, 
yerlarni m uhofaza qilish va ularning mahsuldorligini oshirish usullari 
asosida amalga oshiriladi. Natijada mamlakatda, viloyatlarda, m a’muriy 
tum anlarda, xo‘jaliklarda har bir davrning o ‘ziga xos yerdan foyda­
lanish tizimi shakllanadi. Xalq xo‘jaligi rivojlangan sari hududni tashkil 
etish m urakkablashib boradi, tabiiy resurslardan nooqilona foyda­
lanish esa yanayam og‘ir oqibatlarga olib keladi. Shuning uchun yer 
tuzish ilmiy asosda nafaqat joriy, kechiktirib bolm aydigan, balki, 
kelajak m asalalarini ham ularning m azm unini mos tarzda ishlab 
chiqib, yechishga qaratilgan.
Yerdan samarali foydalanishni va uni m uhofaza qilishni um um - 
milliy boylik sifatida tashkil etish, yer islohotini amalga oshirishda 
butun yer fondini yaqin va uzoq kelajak uchun, ko‘rsatkich)arni 
ishlab chiqish bilan, yuqoridan pastgacha qam rab oladigan yer 
tuzishning butun bir davlat tizimi zarur. Bunday tizim mamlakatimizda 
asosan yaratilgan: u yer tuzish yechim larining ilmiy asoslanganligini 
xalq xo'jaligi, ayrim tarm oqlar, korxonalar va tashkilotlar, shaxsiy 
yer egalari va yerdan foydalanuvchilar darajasida ta ’minlashga qodir.
Harakatdagi yer tuzish tizimi yer resurslarini taqsimlash, ulardan 
foydalanish, ularni qayta tiklash va m uhofaza qilishni bashoratlash, 
rejalashtirish va loyihalashni o ‘z ichiga oladi; yaqin yillarda yerlardan 
foydalanish va uni muhofaza qilish bo'yicha texnik harakatlami hamda 
ularning strategik maqsadlari va ularga erishish yo‘llarini aniqlaydi. 
Uning obyektlari quyidagilar bo'lishi m umkin: butun mamlakat, 
respublika, viloyatlar va m intaqalar; m am lakatim iz yer fondining 
yer toifalari, yer turlari; qishloq xo'jaligiga m o'ljallangan yerlarga 
nisbatan - shirkat, ferm er va boshqa xo‘jaliklar yer egaliklari va 
yerdan foydalanishlari, qabul qilinadigan yechim lar qator o ‘zaro 
chambarchas bog'iangan loyihaviy va loyiha oldi hujjatlari ko‘nnishida 
rasmiylashtiriladi:
160

---

- m amlakat yer resurslaridan foydalanish va uni m uhofaza qilish 
Bosh chizmasi;
- yirik m intaqalar yer resurslaridan foydalanish va uni m uhofaza 
qilish bosh chizmalari;
- respublika va vjloyatlar yer tuzish chizm alari;
- m a’muriy tum anlar yer tuzish chizm alari;
- xo'jaliklararo va xo'jalikda ichki yer tuzish loyihalari;
- yerlardan foydalanish va ularni m uhofaza qilish bilan bog‘liq 
aniq tadbirlar uchun ishchi loyihalar.
Y er tu z ish h u jja tla ri y er tu z is h tiz im in i jo riy e tis h n in g
m a ’lu m b o sq ic h la rin i o 'z id a aks e ttira d i. U lar m u staq il ish - 
lan ish ig a q a ra m asd a n , u n dagi y e c h im la r k o ‘riiayotgan obyekt, 
am alg a o sh irilish m u d d a tla ri, a n iq lik d arajasi b ila n o ‘zaro 
b o g ‘lan ad i (13-jadval).
Yer tuzish hujjatlarini ishlashda bashoratlasn, rejalash va loyi- 
h alash usullarini asoslash nisbatlari h ar xil b o ‘lishi m um kin. 
B ashoratlash va uzoq m uddatli rejalashtirish yer resurslaridan 
foydalanish va ularni m uhofaza qilish bosh chizm alarini tuzishda 
ko‘proq ishlatiladi. Yer tuzish chizmalari rejalashtirish va yer tuzishni 
loyihalash usullaridan keng foydalanishga asoslanadi. Yer tuzish 
loyihalarida xo‘jalik rivojlanishi ko‘rsatkichlarini hududiy asoslash 
va tabaqalashtirish amalga oshiriladi; tabiiyki, bu bosqichda loyihalash 
usullari ko ‘proq ishlatiladi.
Sanab o‘tilgan chizm alardan tashqari, umumdavlat va mintaqaviy 
d a ra jala rd a y erlard an fo y d alan ish va ularn i m u h o faza qilish 
bashoratlari va dasturlari ham ishlanadi.
Bashoratlar har xil turdagi dasturlarni ishlash uchun ilmiy asos 
hisoblanadi va yerlar ahvolini, salbiy jaray o n lar rivojlanishini, 
(ero ziy a, sah ro lash ish , s h o ‘rla n ish , b o tq o q lash ish , tu p ro q la r 
unumdorligining pasayishi) ularning oldini olish bo‘yicha mumkin 
bo‘lgan yechimlarni ilmiy tahlil qilishni o 'z ichiga oladi.
Yer resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish davlat va 
mintaqaviy dasturlari resurslar, bajaruvchilar va bajarilish m uddat­
lari bo'yicha bog‘langan ijtimoiy-iqtisodiy, ishlab chiqarish, tashkiliy- 
xo‘jalik va boshqa yerlar unum dorligini oshirish, yangi hududlarni 
o ‘zlashtirish, ekologik vaziyatni yaxshilash, tuproqlarni eroziyadan
161

---

14 - j a d v а 1
Y e r t u z i s h t i z im i d a y e r l a r n i m u h o f a z a qilish b o 'y i c h a t a d b i r i a r
Y er tuzish
C h izm alar loyihalar, d a s tu rla r
b osqichlari
Y e rla rn i eroziyadan 
him oyaiash bo'yicha
Buzilgan y e rla rn i 
rekultivatsiyalash bo'yicha
M amlakat, iqtisodiy 
tum anlar yer resurslari- 
dan foydalanish va 
ularni m uhofaza qilish 
Bosh chizmasi
M amlakat. iqtisodiy 
tum anlarning eroziyaga 
qarshi tadbirlari bosh 
chizmalari
M amlakatda, iqtisodiy tumanda 
buzilgan yerlarni 
rekultivatsiyalashning asosiy 
yo'nalishlari
Respublika, viloyatlar, 
m a’muriy tum anlar yer 
tuzish chizmalari 
'
Respublika, viloyatlar,
. suY,to‘plsnish havzasi, 
shamol eroziyasi rayoni 
. chizmalari
Respublika, viloyatlar, m a’niuriy 
tumanlarning m a’danli xomashyo 
va yonilg‘ini ommaviy qazib 
olishda buzilgan yerlarini 
rekultivatsiyalash chizmalari
X o‘jaliklararo va 
xo'jalikda ichki yer 
tuzish loyihalari
Qishloq x o ‘jaligi va 
boshqa korxonalar 
yerdan 
foydalanishlarida 
eroziyaga qarshi 
tadbiriar inajmualari
Bir guruh yerdan 
foydalanishlarda buzilgan 
yerlarni rekultivatsiyalash 
chizmalari
Ishehi yer tuzish 
, loyihalari ;
Eroziyaga qarshi 
tadbirlarni arnalga 
oshirish loyihalari
Buzilgan yer uchastkalarini 
rekultivatsiyalash loyihalari
Oxirgi yUlarda yerdan foydalanishning intensivlashishi bilan bog iiq
holda, tuproqlaf. unum dorligi va inahsuldorligiga salbiy antropogen 
ta ’sir kuchaym oqda. Ifloslanish, sho‘rlanish, qurib ketish, yer osti 
suvlarining ko'tarilishi kabi jarayonlar faollashm oqda. Yer tuzish 
tizim ida bu jarayonlarning ham da sellar, ko‘chkilarning oldini olish 
b o ‘yicha loyinalar va chizm alarni ishlash boshlandi.
Yer tuzish tadbirlari ularni amalga oshirishning har bir bosqichida 
ishonchli va aniq tabiiy-xo‘jalik asoslashga ehtiyoj sezadi. Bunday 
asoslash yer kadastri materiallariga va ASM tarm oqlarini yuritishning 
miritaqaviy tizim lariga (ayniqsa tuproqni him oya qilishga qaratilgan 
mintaqaviy dehqonchilik tizimlariga) asoslanadi. Shu bilan birga faqat 
yer tuzishda ilg‘or iqtisodiy, texnologik va texnik yangiliklarni joriy 
etish im konini beradigan hududni tashkil etishning ilmiy asoslangan 
tarkibini yaratish mumkin. 15-jadvalda ekologik, iqtisodiy va agronomik 
xarakterga ega, yer tuzishning har xil bosqichlarida foydalaniladigan 
m ateriallar sanab o ‘tilgan.
164

---

15 - j a d v а 1
Yer tuzish tizimini asoslashda foydalaniladigan m aterialise
Yer tuzish 
bosqichlari
Ekoiogik asoslash
Iqtisodiy asoslash
A gronom ik
asoslash
Mamlakat, 
iqtisodiy tumanlar 
yer resurslaridan 
foydalanish va 
ularni muhofaza qi­
lish bosh chizmalari
Yer fondini mintaqalar 
darajasida tabiiy-qishloq 
xo'jalik rayonlashtirish, 
mamiakatning, minta- 
qaning tuproq haritalari
ASM tarmoqlarida 
xo ‘jalik yuritishning 
mintaqaviy tizimlari, 
mintaqaning 
yer kadastri
Mintaqaviy
dehqonchilik
tizimlari
Respublika, 
viloyatlar. 
m a’muriy tumanlar 
yer tuzish 
chizmalari
Yer fondini viloyatlar 
ichidagi rayonlar dara­
jasida tabiiy-qishloq 
x o ‘jalik rayonlashtirish, 
respublika, viloyatlar, 
m a’muriy lumaniar tuproq 
xaritalari
Respublika. 
viloyatlar ASM 
tarmoqlarida x o ‘jalik 
yuritish tizimlari, 
m a’muriy tumanlar 
yer kadastri
Respublika,
viloyatlar
dchqonchilik
tizimlari
X o‘jaliklararo va 
xo'jalikda ichki yer 
tuzish loyihalari
Qishloq xo‘jaligi va 
boshqa korxonalarning 
tuproq va geobotanik 
xaritalari
Yer tuzishda 
tarmoqlar tarkibi va 
nisbatini asoslash, 
ishlab chiqarishni 
joylashtirish bo‘yicha 
iqtisodiy hisob- 
kitoblar; x o ‘- 
jaliklarning yer 
kadastri
Agrotexnik
tadbirlar
majmuasi,
qishloq
xo'jalik
ekinlarini
yetishtirishning
texnoiogik
xaritalari
Ishchi yer tuzish 
loyihalari
Yer uchastkalarining 
tuproq xaritalari
Ayrim tadbirlarni 
bajarish uchun 
srneta-moliya hisob- 
kitoblari
Agrotexnik
tadbirlari
majmualari
Xohlagan ishlab chiqarishning (jum ladan, qishloq xo‘jaligi ham ) 
asosiy elem entlari m ehnat va yer resurslari boMganliklari uchun yer 
tuzishda kelajakdagi aholi tizim i chizmasi hisobga olinadi. Ekologik 
ishonchlilik va iqtisodiy samaradorlik nuqtayi nazaridan erdan foyda- 
lanishni oqilonalashtirish ayniqsa tez rivojlanayotgan m intaqalar 
uchun katta ahamiyatga ega, aksincha, aholisi kam m intaqalarda 
buning teskarisi.
Yer tuzish tizimi yer resurslarini boshqarishda yetakchi o ‘rinni 
egaliaydi. Uni shakllantirishda loyihalashning har xil bosqichlarida 
yerlardan foydalanish va ularni muhofaza qilish masalalarining bu- 
tunligi va tabaqalanishi kabi talablar, qabul qilinadigan yechimlarning
165

---

o ‘zaro bog‘liqligi va bir-birlariga tobeliklari, bashoratlash usullaridan 
loyihalash usullariga ketm a-ket o ‘tish, loyihalashda aniqlikni to ‘x- 
tovsiz oshirib borish hisobga olinadi. U ning asosiy vazifalari quyi- 
dagilardan iborat:
• yer egaliklari va yerdan foydalanuvchilarning ijtimoiy-iqtisodiy 
m aqsadlarini asoslash, ularni isloh qilish yo‘nalishlarini, yer rnuno- 
sabatlarining keyingi rivojlanishini tanlash;
• xo‘jalik va jam oa faoliyatining har xil sohalarida yerdan foyda­
lanish va uni m uhofaza qilishda ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlaridan 
kompleks foydalanish;
• yerdan foydalanish strategiyasini va taktikasini rejalashtirish, 
aholi tizim i, qishloq xo'jaligini yuritishning mintaqaviy tizimlari, 
tabiatdan oqilona foydalanish bilan cham barchas bog‘lash;
• yerga egalik qilish va undan foydalanishning huquqiy tartibiga 
rioya qilish;
2
• yerdan foydalanishda uning unum dorligi va mahsuidorligining 
to ‘xtovsiz oshishini, m ehnat unumdorligi, ishlab chiqarish xarajatlari 
sam aradorligining o'sishini ta ’minlash;
• yer m ulkdorlari, uning egalari va foydalanuvchilarga yerlardan 
oqilona foydalanish va ularni m uhofaza qilish uchun zarur 
manfa-
atdorlik yaratish;
• y e r-m u h o fa z a ta d b irla ri h ajm in i oshirish, ularni yerdan 
foydalanishning intensivlik darajasiga va yerga antropogen ta ’sirning 
o ‘sishiga moslashtirish.