Yer tuzishning ilmiy asoslari

Nazorat savollari
1. Y e r n in g is h la b c h i q a r i s h v o s ita s i s if a t id a g i q a n d a y x u s u s i y a tla r i y e r 
tu z is h d a h iso b g a o lin a d i?
2. K e n g lik s h a r o itla r i n im a la r b ila n ta v s ifla n a d i, u la r y e rd a n fo y d a la n is h g a
q a n d a y t a ’s ir e tis h a d i va y e r tu z is h d a q a n d a y h iso b g a o lin a d i?
3. R e ly e f q a n d a y k o 'r s a tk ic h la r b ila n ta v s ifla n a d i, u q is h lo q x o ‘ja lik ish la b
c h iq a r is h ig a q a n d a y t a ’s ir e ta d i?
4. T u p ro q va o 's im lik d im y o s i q a n d a y a h a m iy a tg a ega?
5. Y er tu z is h d a g id ro g e o lo g ik va g id ro g ra fik s h a ro itla r q a n d a y h iso b g a o lin a d i?
6. Y e rd a n o q ilo n a f o y d a la n is h n i ta s h k il e tis h u c h u n iq lim n in g q ay si ta v sifla ri 
k a tta a h a m iy a tg a ega?
143

---

X bob
YER T U Z IS H D A H ISO B G A QLIN AD IG A N IQ T ISO D IY
VA IJT IM O IY SHAROITLAR
1. 
Iqtisodiy sharoitlar.
Yer tuzish tadbirlari harnm a vaqt aniq iqtisodiy vaziyatda amalga 
oshiriladi. Bu vaziyat, avvalo, obyektiv iqtisodiy qonunlar ham da 
jam iyat ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasidan kelib 
chiqadi Masalan, qiymat qonuni tovar-pul munosabatlarining xarak- 
terini, renta to io v la ri dinam ikasini, yer solig‘1 va yer uchun ijara 
haqi m iqdorlarini aniqlaydi. Yer tuzish jarayonida tuzilayotgan 
loyihalarni yaxshi asoslash va tez o ‘zlashtirish, maksimal iqtisodiy, 
ijtimoiy va ekologik samaraga erishish uchun bu qonuniyatlarni hisobga 
olish kerak.
Yer tuzish obyektlari, asosan davlat tuzum i bilan o ‘zaro tashkiliy, 
texnologik, iq tiso d iy m u n o sab a tla r orq ali u yoki bu darajada 
bog'langan, har xil texnik jihozlangan, yer va m ehnat resurslari, 
asosiy va aylanm a fondlar bilan ta ’m inlangan, qishloq xo'jaligi va 
boshqa korxonalar, tashkilotlar va m uassasalar hisoblanadi.
Qishloq xo'jalik korxonalarida yer luzishda hisobga olinadigan 
iqtisodiy sharoitlar ichida quyidagilar katta aham iyatga ega:
• yer turlarining tarkibi, maydoni va sifati, ularni transform a- 
tsiyalash va yaxshilash, ham da yerlarni qishloq xo'jaligi uchun 
o'zlashtirish imkoniyati;
e yerlarning yalpi rnahsulot, xarajatlar qoplanishi va shartli- 
natural yoki qiym at ko'rinishidagi differensial darom ad bo'yicha 
baholanadigan iqtisodiy tavsifi;
• xo‘jalik lar ixtisosligi, ularning ASM doirasidagi birlashish 
aloqalari;
• qishloq xo'jaligini yuritishning qabul qilingan tizimi va uning 
iqtisodiy samaradorligi (tarmoqlar tarkibi va o'lcham lari, dehqonchilik 
tizimi, ekin maydonlari tarkibi, almashlab ekishlar, urug'chilik tizimi, 
ozuqa yetishtirish va chorvachilik, qishloq xo‘jalik ekinlari hosildoriigi 
va yer turlari mahsuldorligi, yalpi va tovar m ahsulotlar, yalpi va sof 
darom ad, foyda va ishlab chiqarishning rentabelligi);
144

---

» korxonalarning tashkiliy-ishlab chiqarish tuzilishi, m ehnatni 
tashkil etish tizimi;
• 
xo'jaliklam ing m ehnat resurslari, qishloq xo‘jalik texnikasi, 
asosiy va aylanma fondlari bilan ta'm inlanishi, ularning energiya bilan 
qurollanganligi;
о korxonalarning moliyaviy ahvoli, kreditlarni jalb etish im ko- 
niyati, b o ‘sh pul mablag‘larining mavjudligi.
Yer turlarining tarkibi va m aydoni ko'pchilik hollarda xo'jalik- 
larning ixtisosligini, paxta, don, yem -xashak, boshqa m ahsulot- 
larni ishlab chiqarishning m um kin b o ‘lgan hajmlarini, chorvachilik 
tarm oqlarining joylashishini aniqlaydi.
M asalan, haydalm a yerlarning nisbati yuqori b o ‘lsa, paxtachilik 
va g‘allachilik ishlab chiqarishlarini rivojlantirish uchun eng qulay 
sharoit yaratiladi; bunda birinchi navbatda e ’tibor to ‘g‘ri almashlab 
ekishlarni joriy etishga qaratiladi. Yaylov va pichanzorlarning katta 
m aydonlarida birinchi qatorga ular yerlarini vaxshilash, m ahsuldor- 
ligini oshirish, hududni yaylov va pichanzor almashishlarini, poda, 
otar va brigada uchastkalarini, navbat bilan m ollar boqiladigan 
u c h astk a larn i, yozgi lagerlarni, m o llar haydaladigan y o ‘llarni 
joylashtirish bilan ichki tashkil etadi.
Tabiiy yerlar turlarining kichik m aydonlarida ozuqa yetishtirish 
haydalm a yerlarga ko‘chadi; buning uchun yashil konveyer tashkil 
etiladi, ozuqa almashlab ekishlari, uzoq vaqt yem-xashak ekinlari 
(m akkajo'xori, ko‘p yillik o ‘tlar) ekiladigan almashlab ekishga kir- 
maydigan uchastkalar joriy etiladi, haydalm a yerlarda m adaniy 
yaylovlar loyihalanadi.
Barcha vaziyatlarda boshqa qim m atbahoroq turdagi yerlarga 
transformatsiyalanadigan yerlar izlab topiladi, xo‘jaliklarning o ‘zida 
yetarlik pul, m ehnat va texnik resurslar mavjud b o £lsa, o ‘zlashtirili- 
shi yoki yaxshilanishi mumkin bo'lgan yerlarni ichiga oluvchi m elio­
r a te yer fondi aniqlanadi.
X o ‘jalikka biriktirilgan yerlarni iqtisodiy baholash m ateriallari 
uning iqtisodiy unum dorligini (tabiiy unum dorlik ko ‘rsatkichlariga 
qaratilgan tu p ro q bonitirovkasi in a ’lum otlaridan farqli o ‘laroq) 
tavsiflaydi. Iqtisodiy baholashda, nafaqat, tu p ro q lar sifati, balki, 
xo'jaliklarning m ahsulotlarni sotish bozoridan va m oddiy-texnik
10 ~ 2X
145

---

ta ’m inot punktlaridan, yer uchastkalarining - ahoii yashash jovlari 
va xo'jalik m ark azlarid an uzoqiigi, u chastkalarning texnoiogik 
xususiyatlari va boshqa dehqonchilik va chorvachilikning sam ara- 
dorligini aniqlovchi sharoitlar hisobga olinadi. Yer tuzishda bu 
m a ’lum otlardan quyidagi masalalarni yechish uchun foydalaniladi:
- xo ‘jalik!arning va ular bo'lirnlarining optim ai ixtisosligini, ekin 
m aydonlari tarkibini belgilash;
- almashlab ekishlarni va ayrim ekinlar m aydonlarini ular uchun 
yaroqliroq yerlarda joylashtirish;
- dalalar, ishchi (sug‘orish) va texnoiogik uchastkalarni agrotexnik 
jih atd an bir xil yer massivlarida joylashtirish;
- qishloq xo‘jalik ishiab chiqarishiga barcha qim m atbaho yerlarni 
jalb etish va aksincha, sanoat, transport va boshqa noqishloq xo‘jalik 
tnaqsadlari uchun kam qim m atli yerlarni ajratish;
- xo‘jaliklar va ular b o ‘limlarining ishlab chiqarish dasturlarini 
tuzish, yer tuzish loyihalarini agroiqtisodiy asoslash bo'yicha hiscb- 
kitoblarni bajarish.
Iqtisodiy sharoitlar yer tuzishda ikki tom onlam a hisobga olinadi. 
Bir tornondan, hududni rivojlanayotgan ishlab chiqarish talablariga 
yerlarni va ayrim yer turlarini qavta taqsimlash, ularni m eliora- 
tsivalash, k o ‘p m eh n at talab etadigan va k o ‘p yuk chiqadigan 
ekiniarni xo‘jalik markazlariga, chorvachilik fermalariga yaqinlatish, 
yer massivlarining shakllarini yaxshilash, mayda konturlilikni va 
uch astk alarn in g b o ‘linganliklarm i tugatish va sh .o ‘. yo ‘li bilan 
m oslashtirish amalga oshiriladi. Ikkinchi tom ondan, xo‘jaliklar va 
ishlab chiqarish boMimlarining ixt'soslashishi, chorvachilik ferma- 
larin in g jo y la sh ish i, e k in la r va alm ashlab e k ish lar tark ib i va 
joylashishi, qishloq xo‘jalik ekinlarini yetishtirish texnologiyaiari 
yer fo n d in in g obyektiv tavsiflaridan - tu p ro q la r unum dorligi, 
ularning eroziyaga uchrash darajasi, yerlarning xo‘jalik markazlaridan 
uzoqiigi va sh.o‘. kelib chiqib o ‘zgarib turadi.
Natijada yer tuzishda yerdan mavjud foydalanim, zarur tartibga 
keltiriladi (alm ashlab ekishlar, yo‘llar loyihalanadi; yer turlarining 
joylashishiga aniqlik kiritiladi, keraksiz m arzalar, yer egaligidagi 
kam chiliklar tugatiladi) va shu vaqtning o ‘zida ishlab chiqarishning 
kelajakdagi rivojlanish yo‘nalishlari unga jalb etilgan yerlar xususi­
yatlarini hisobga olib ixtisoslik aniqlanadi, meliorativ ishlarining ishlab
146

---

chiqarish qurilishi, hududni injenerlik jihozlashning turlari, hajrni, 
navbati va amalga oshirish muddatlari aniqlanadi.
Qishloq xo'jalik korxonalarining ixtisosligi ularni joylashtirish va 
hududini tashkil etishga, yerlarning turlari va rnaydonlariga, alm ash- 
lab ekishlarga katta ta ’sir ко' rsatadi. Masalan: pahtachilik va g‘aliachilik 
xo‘jaliklarida yerlar tarkibida asosiy qismni haydalm a yerlar tashkil 
etsa, qorako‘lchilik xo'jaliklarida yaylovlar tashkil etadi. Shahar 
atrofidagi, m ehnat resurslari bilan yaxshi ta ’minlangan sabzavotchilik 
xo'jaliklari ko‘proq intensiv ekinlar: kartoshka. sabzavot va boshqalar 
rnaydonlariga ega bo‘lishadi. 0 ‘z yem-xashaklari hisobiga chorvachilikni 
rivojlantirayotgan korxonalarning ekin m aydonlari tarkibida ozuqa 
ekinlan (ko‘p yillik va bir yillik o ‘tlar, silosboplar) asosiy o'rinni 
egallaydi. Bog‘dorchilik va uzumchilik yoiialishidagi xo‘jaliklarda katta 
m aydonlarni daraxtzorlar egallaydi. Shuning uchun yer tuzishda 
birinchi navbatda xo‘jaliklar va uning boMimlari ixtisosliklari o ‘rga- 
niladi, uning yerlardan samarali foydalanish talablariga mosligi tek- 
shiriladi. Keyin loyiha tuzishda ixtisoslik aniqlanadi, yerlar tarkibi va 
maydoni, almashlab ekishlarni tashkil eiish moslashtiriladi. Shun- 
day qilib yerdan foydalanish samaradorligi oshiriladi, uning m ah- 
suldorligi o'sishi va muhozafasi ta ’minlanadi. 
. л ;*iMr.
Shu m aqsadlar uchun ham da ishlab chiqarish sam aradorligini 
oshirish uchun xo‘jalik yuritish tizimi, dehqonchilik va chorvachilik 
tarmoqlari uyg‘uniigi o'rganiladi, «qiyin joylar» va tashkiliy zahiralar 
aniqlanadi. Tahlilda yalpi va tovar m ahsulotlari, ishlab chiqarish 
rentabelligi, foyda, m ah su lo tlarn i ishlab chiqarish xarajatlari, 
boshqa sarflar, qishloq xo'jalik ekinlari hosildoriigi va boshqa 
ko'rsatkichlardan foydalaniladi.
Qishloq xo‘jaligi korxonalarida yer tuzishda m ehnatni tashkil 
etish darajasi, texnika, asosiy va aylanrna fondlar bilan ta ’minlanishi 
katta ahamiyatga ega. Bu om ilni hisobga olish uchun xo'jalikning 
butun m ehnat jam oalari (ishlab chiqarish bo'lim lari, brigadalar, 
pudratchilar) bo'yicha m a’lum otlar to 'p lan ad i. B o'lim lar ixtisos­
liklari, m ehnat jam oalari a'zolarining soni va malakaviy tarkibi, 
bir ishlovchiga to ‘g ‘ri keladigan haydalm a yer va boshqa yer tu r- 
iari m aydoni, biriktirilgan texnikalar turlari, m ehnatni tashkil 
etish shakllari (brigada, oila, ijara pu d rati) belgiianadi. Yer tuzish
147

---

loyihasini ishlashning keyingi bosqichida hududni tashkil etish va 
xo‘jalikda m ehnat resurslaridan foydalanishni o ‘zaro bog‘lash amalga 
oshiriladi. Yerdan foydalanishda ortiqchalikka yo‘l qo‘ymaslik uchun 
alm ashlab ekishlarni, ozuqa olinadigan yerlarni, daraxtzorlarni 
m a’lum jarnoalarga biriktirish yoki ularga mulk qilib berish kerak.