Yer tuzishning ilmiy asoslari

Erkin pul m ab la g‘lari va boshqa moliyaviy resurslarning (kredit,
dotatsiya) mavjudligi
qishloq xo'jalik korxonalarining melioratsiya 
ishlarini o ‘tkazish, ishlab chiqarish qurilishi, hududni injenerlik 
jihozlash b o 'y ic h a im k o n iy atlarin i aniqlaydi. Bu vaziyat bilan 
k o ‘pchilik hollarda yer tuzish yechim larining, ayniqsa, loyihani 
hayotga tatbiq etishning birinchi yillarida ham da butun xo‘jalikning 
kelajakdagi rivojlanishi xarakteri aniqlanadi.
Iqtisodiy sharoitlar ikki davr uchun tahlil qilinadi: yer tuzish 
yilida haqiqatdan mavjud bo'lgan va loyihaning to‘la amalga oshirilgan 
yili uchun hisoblangan.
2. Ijtimoiy sharoitlar.
Yer tuzishning asosiy maqsadi butun xalq xo‘jaligining, eng, 
aw alo, agrosanoat m ajm uasining dinam ik va samarali rivojlanishini 
tashkiliy-hududiy jihatdan ta ’minlashdan iborat. Bunda qator m uhim
iqtisodiy va ijtim oiy m asalalar - m ehnat unum dorligining o'sishi, 
tuproq unum dorligining qayta tiklanishi, yerlarni m uhofaza qilish, 
yer egaliklari va yerdan foydalanishlar shakllarini takom illashtirish 
m asalalari q o ‘yiladi. U larn i yechish yer tuzish qam rab olgan, 
ayniqsa, qishloq xo‘jalik korxonalari va tashkilotlari jam oalari fao- 
liyatining ijtimoiy sharoitlarini hisobga olishni talab etadi.
Yer tuzishda hisobga olinadigan asosiy ijtimoiy sharoitlar jumlasiga 
quyidagilar kiradi:
• mavjud aholi yashash tizirni, aholi zichligi, uning tarkibi, 
migratsiya jarayonlari dinamikasi;
• aholi yashash joylari soni, o ‘lcham lari, joylashishi, m o ‘l- 
jallangan maqsadi va obodonlashtirilish darajasi, m azkur hududda 
ijtimoiy infratizim ning rivojlanishi;
• ishlab chiqarish markazlarining (chorvachilik fermalari, xo‘jalik 
hovlilari) turlari, soni, o ‘lcham lari va joylashishi, dehqonchilikda 
va chorvachilikda ishlab chiqarish jarayonlarining mexanizatsiya- 
lashtirilish darajasi;
148

---

« korxonalarda qoilaniladigan m ehnatga haq to'lash va moddiy 
rag‘batlantirish, uni tashkil etish shakllari ham da yerni biriktirish 
usullari (mulk qilib, ijaraga berish),
• yo‘l tarm og‘ining ahvoli, aholiga transport xizm atini ko'rsa- 
tish darajasi;
* suv m anbalarining mavjudligi, u bilan aholi yashash joylarini, 
ishlab chiqarish markazlarini, dalalarni va yaylovlarni ta ’minlashni 
tashkil etish;
# shaxsiy yordamchi xo‘jaliklarni, uni kengaytirish va jam oa ishlab 
chiqarishi bilan kooperatsiyalash imkoniyatini rivojlantirish, qishloq 
aholisi turm ush tarzini yaxshilash.
0 ‘zbekistonda mavjud qishloq aholi tizimi bir xil emas. Masalan, 
quyi Amudaryo m intaqasi uchun mayda qishloqlar xarakterli b o isa , 
boshqa m intaqalarda qishloqlar ancha yirik.
XX asrdan boshlab aholining qishloq joylardan shaharlarga 
ko'chishi davom etm oqda, bu qishloq xo'jalik korxonalarining 
m ehnat resurslari bilan ta'm in lan ish ig a, m ehnatni tashkil etish 
tarziga sezilarli darajada ta ’sir etdi. Yer tuzishda bu omilni hisobga 
olish juda ahamiyatli.
Amaliyot ko'rsatadiki, yer maydoni birligiga aholi zichligi va 
qishloqlar soni katta bo'lgan xo'jaliklar ko'p m ahsulot yetishtiradi, 
m ehnatni ko‘p talab qiladigan ekinlarni yetishtirish uchun, ayniqsa, 
ish qistov davrlarda, yaxshi sharoitlarga ega bo'ladi, yerdan inten- 
sivroq foydalaniladi.
Aholi tarqoq joylashgan, m eh n at resurslari yetishm aydigan 
korxonalarda asosiy e ’tiborni ferm er va dehqon xo'jalikiarini tashkil 
eSishga, m ehnatni tashkil etishning yangi shakllarini joriy etishga, 
oilaviy pudratga, ijaraga, m ehnat unum dorligini oshirishga, qish- 
loqlarda yashovchilarni m ustahkam lash uchun ular qanday m iq- 
dorda bo'lishidan q at’iy nazar sharoitlar yaratishga qaratish kerak. 
Barcha vaziyatlarda qishloq oilalarini, asosan, ayrim uy hayvonlari 
va shaxsiy transport vositalari uchun hovlida im oratlari va tom orqa 
uchastkalari bor, o b o d o n lash tirilg an uylar bilan t a ’m inlashga 
harakat ailinishi kerak.
Shu m aqsadda yer tu zishda mavjud tom orqa yerlari fondidan 
foydalanish o 'rg a n ilad i, im k o n iy atlar an iq lan ad i, to m o rq a yer
149

---

egaligini, jam o a bog‘dorchiligi va polizchiligini tashkil etishda tartib 
o 'rn a tila d i, h a r xil yer egaliklarini va yerdan foydalanishlarni 
tashkil etish, shaxsiy to m o rq a x o ‘jalik larin i kengaytirish u chun 
sh aro itla r yaratiladi.
Shuni esdan chiqarm aslik kerakki, tarixiy tarkib topgan qishloq 
aholi tizim i m urakkab masala hisoblanadi, uni yechish uchun vaqt 
va resurslar talab etiladi; shuning uchun aniq choralarni ishlashda 
x o ‘jaliklarning, qishloq tum aniarining hududiy sharoitlari, qishloq 
hayot tarzining xususiyatlari, qishioq xo‘jalik ishlab chiqarishini 
yiiritishning o ‘ziga xos xususiyatlari, unga tabiiy, iqtisodiy om il- 
larning, odatlar va a n ’analarning ta ’siri hisobga olinadi.
Yer tuzishda aholi yashash joylarining turlari ham hisobga olinadi. 
U lar o ‘z vazifalariga qarab quyidagilarga bo ‘linadi:
• xo'jaliklarning asosiy xo‘jalik markazlari (markaziy qishloqlar);
e bo ‘limlar, ishlab chiqarish uchastkalari, brigadalar qishloqlari;
• ishlab chiqarish b o ‘lim larining h ar xil ishlab chiqarishga 
m o ‘ljallangan binolari (ferm alar, dala shiyponlari), ham da uy- 
jo y va m a ’daniy-m aishiy bino va insh o o tlari b o 'lg an q o ‘shim cha 
xo ‘jalik m arkazlari;
• ferm er xo'jaliklari markazlari.
M arkaziy qishloqda va ishlab chiqarish b o lim ia ri qishloqlarida 
odatda aholining asosiy qisrni, boshqarish xizmati, ishlab chiqarish 
binolari va inshootlari, uy-joylar va m adaniy-m aishiy muassasalar 
(m aktablar, klublar, oshxonalar va boshqalar) to'planadi.
Hozirgi vaqtda tez-tez ferm er x o ‘jaliklarining, yangi qishloq 
xo‘jalik shirkatlarining, ijara yerlarining tashkil etilishi bilan b o g iiq
tashlandiq m ayda qishloqlar va xutorlarni tiklash va yangilarini 
yaratish masalalari ko‘tariladi.
Yer tuzishda barcha mavjud aholi yashash joylarini rivojlantirish 
im koniyatlari ko‘rib chiqiiadi. Bunda qurilish, hududni injenerlik 
jih o zlash va obodonlashtirish xarajatlari katta qishloqlarda bir 
yashovchiga nisbatan kam boMishi, biroq mayda qishloqlar odatda 
ularni o'rab turgan yer turlariga nisbatan qulayroq joylashishi hisobga 
olinadi. Dernak, ular yerdan iqtisodiy samarali foydalanish uchun 
zarur. Shu bois loyihalarni ishlashda aholi yashash joylari o ‘lchamlari, 
ularning obodonlashtirilishi, aholisining urnumiy soni, m ehnatga
150

---

yaroqli a h o lin in g m avjudiigi va u larn in g x o 'jalik n in g h a r xil 
tarm oqlarida bandligi to ‘g‘risidagi m a iu m o tla r tahlil etiladi, ishchi 
kuchi bilan ta ’minlanishning mavsumiy o ‘zgarishlari, kichik aholi 
yashash joylari asosida ferm er xo‘jaliklari, mustaqil ijafa jamoalari 
markazlarini, ularga yer turlarini va m ollar bosh sonini biriktirib, 
tashkil etish n in g m aqsadga m uvofiqligi an iq lan ad i, aho lin in g
qishloqlaming kelajakdagi rivojlanishi to ‘g‘risidagi istaklari oiganiladi.
Parallel tarzda ishlab chiqarish m arkazlarini joylashtirishni, 
chorvachilik fermalaridagi ishlab chiqarish jarayonlarining mexani- 
zatsiyalashtirilish darajasini, ozuqa olinadigan m anbalarni ko ‘rib 
chiqish kerak; qabul qilinadigan qarorga x o ‘jalikning m alakali 
mutaxassislar, m exanizatorlar, ishchilar, energiya va suv ta ’m inoti 
tizimlari bilan ta ’m inlanishi ham ta ’sir qiladi.
Yer islohoti sharoitida tarkib topgan m ehnat jam oalarini oilaviy 
va ijara pudratlariga o ‘tish, mustaqil birlashmalar, hissadorlik ja- 
miyatlari, jarnoa xo'jaliklaridan b o iin ib chiqadigan ferm er xo‘ja- 
liklari o ‘rtoqlik]arining tashkil etilishi sababli saqlash yoki qayta tu ­
zish masalasini yechishga to ‘g‘ri keladi. Yer tuzishda yer egaliklari 
va yerdan foydalanishlarning yangi shakllaridan foydalanib yerda mus­
taqil xo‘jalik yuritishni xohlovchi brigadalar, jam o alar, oilalar, 
fuqarolar soni va ixtisosliklari belgilanadi.
Qishloqda iqtisodiy va ijtimoiy infratizimning keyingi rivojlanishi 
to 'g ‘rid an -to ‘g ‘ri y o i tarm og‘i ahvoliga bog‘liq b o ia d i Transportni 
tashkil etish qishloq ahoiisi uchun katta aham iyatga ega, sababi, 
yerning ishlab chiqarish vosilasi sifatida y o ‘qotish m um kin b o i -
magan o ‘ziga xos xususiyati hududiy tarqoqlik va o ‘m ining doi- 
miyligi hisoblanadi. Yer massivlariga ishchi kuchini, texnikani, 
o ‘g‘itlarni har xil m ateriallarni olib borish kerak. Buning u ^iga 
qishloq xo ‘jaligi yerlarining asosiy qismi ham da ijtim oiy soha 
obyektlari qishloqlardan ancha uzoqda, piyoda borish qiyin b o ig a n
m asofalarda joylashgan b o ia d i.
Y oiiarning yo‘qligida yoki yom on holatida aholi yashash joylari, 
ishlab chiqarish m arkazlari, haydalm a yerlar va, ozuqa olinadigan 
yerlar orasidagi aloqa qiyinlashadi. lshga borib kelish uchun sarfla- 
nadigan vaqt ancha uzayadi. Bor m a iu m o tla r b o ‘yicha, m ahsu- 
lotlarni y o is iz jo y lard an tashishda d on isrofgarchiligi 3 ton n alik

---

m a s h in a d a 1 km y o ‘lga 10-20 kg, q u tila rg a jo y la s h tirilg a n
pom idorniki 3,5 %, yalpi sabzavotniki - 0,5