4. Yer tuzish samaradorligi va uni iqtisodiy asoslash.
Y er tu zish nazariyasi nuqtayi n azarid an uning jam iyatdagi
o'm in i va aham iyatini aniqlash uchun uning sarnaradorligini aniqlash,
yerdan oqilona foydalanishni tashkil etish bo'yicha tadbirlami iqtisodiy
asoslash katta ahamiyatga ega.
Yer tuzish yordam ida ishlab chiqarishning asosiy om illari - yer,
m eh n at va kapital orasida son va sifat jih atd an m utanosiblik,
balanslanganlik ta ’minlanadi, ularning o'zaro boglangan holda tashkil
etilishi amalga oshiriladi. U yoki bu tadbirlarning foydaliligi jam oa
ishlab chiqarishi rivojlanishi va tabiiy resurslardan foydalanish bilan
bog‘liq baholanadi. Shu sababli, yer tuzishning ekologik, iqtisodiy
va ijtimoiy samaradorliklari ajratib ko'rsatiladi.
E kologik sam aradorlik m elioratsiya, buzilgan yerlarni rekulti-
vatsiyalash, tu p ro q larn i eroziyadan him oya qilish, h ar xil tabiatni
m u h o fa z a qilish c h o ra la ri h iso b ig a erish ilad ig an a tro f-m u h it
ahvolini yaxshilash va tabiiy resurslarni kengaytirilgan qayta tiklash
bilan ifodalanadi.
Yer tuzishning iqtisodiy sam aradorligi m ahsulot chiqishining
ko'payishi, ishlovchilar darom adlarining va ishlab chiqarish tarkibini
va un in g h u d u d iy jo y lash ish in i o p tim allash , yer resurslaridan
intensivroq foydalanish bilan bog'liq korxonalar foydalarining o'sishi
bilan tavsiflanadi.
Yer tuzishning ijtimoiy sam aradorligi eng aw alo yer m unosa-
batlarini m ustahkam lash va rivojlantirish, yer egaliklari va yerdan
foydalanishlar huquqlarini butun jam iyat manfaatlari uchun himoya
qilish bilan b o g iiq . Shu bilan yerdan rnilliy boyliklarning asosiy
element! sifatida foydalanish, odam lar hayotining ijtimoiy sharoitlarini
yaxshilash ta ’minlanadi.
Yer tuzish unday yoki bunday agrar o'zgarishlarni o'tkazishdagi
yer siyosatini amalga oshirishda davlatning quroli bo'lib xizmat qiladi.
Bunda huquqiy, iqtisodiy va siyosiy choralardan foydalaniladi. Huquqiy
choralar mos qonunchilikni yaratish yo‘!i bilan yer m unosabatlarini
mustahkarnlaShga qaratilgan. Iqtisodiy choralar-yilda investitsiya siyo-
sati, imtiyozli kreditlash, subsidiyalash, soliqqa tortish kabi ele-
156
mentlarni oladi. Siyosiy choralar, asosan, tub agrar islohotlar davrida
qo‘llaniladi (Rossiyada, aytaylik, 1861 -yildagi dehqonlar islohoti
davrida, 1906-yilda Stolipin islohoti, 1917-yilda yerlarni natsio-
nalizatsiyalash davrlarida). Yer tuzish bunday vaziyatda davlat
siyosatining asosiy qurollaridan biriga aylanadi.
Qishloq xo‘jalik korxonalari boshqa tarmoqlar korxonalari bilan
ko‘p turdagi iqtisodiy, texnoiogik va ijtimoiy o‘zaro munosabatlarda
bo‘lganliklari, jamiyatda bozor munosabatlarining kuchayishi sababli,
yer tuzish samaradorligini ikki tom ondan - butun xalq xo‘jaligi nuqtayi
nazaridan va m a’lum xo‘jalik uchun qarashga to ‘g‘ri keladi. Shuning
uchun baholashda xalq xo'jaligi va xo‘jalik (tijorat) samaradorliklari
aniqlanadi. Birinchi vaziyatda yer tuzish maqsadga qaratilgan va davlat
tom onidan tartibga solinadigan mamlakatimiz yer fondini toifalar, yer
egalari va yerdan foydalanuvchilar, ayrim yer turlari bo‘yicha taqsimlash
va qishloq xo'jaligi va boshqa korxonalar iqtisodini tartibga solish bo‘yicha
asbob sifatida xizmat qiladi. Bu ishlab chiqarishni va hududni tashkil
etishdagi katta o ‘zgarishlarda, shu jumladan, ommaviy tarzda yer egalari
va yerd an fo ydalanishlarni, u larn in g tizim larin i tashkil etish,
yirikiashtirish (maydalashtirish) va qayta tashkil etishlarda, mintaqalar
ixtisoslashishini qayta ko‘rib chiqishda, xo‘jalik yuritishning yangi
tizimlarini joriy etishda, kompleks meliorativ, eroziyaga qarshi va tabiatni
muhofaza qilishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirishda sodir bo‘ladi.
Bu yerda xalq xo'jaligi samaradorligi u yoki bu davlat va mintaqaviy
dasturlami, yer resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish
bosh chizm asini, viloyatlar va tum anlar yer tuzish chizm alarini,
xo'jaliklararo yer tuzish loyihalarini amalga oshirish bilan bog‘liq.
X o‘jalik (tijorat) samaradorligi, asosan, xo‘jaliklarda ichki yer
tuzish loyihalarini va ishchi loyihalarini tuzishda aniqlanadi. U
ko‘zlanayotgan hududni qayta tuzishning m ehnat jam oalari (xo'jalik,
ishlab chiqarish bo ‘limi, ijara jam oasi) ishlab chiqarish dasturlari-
ni bajarishga, ishlovchilar darom adlari va korxona foydasiga ta ’sirini
aks ettiradi.
Amaliyot ko‘rsatadiki, xo‘jalikda ichki yer tuzish loyihalari amalga
oshirilgan qishloq xo‘jalik k o rx o n alari b itta yillik o ‘rta c h a ishchi
hisobiga, yer tuzilm agan xo‘jaliklarga nisbatan 20 % ko‘p mahsulot
oladi. Shu bilan birga bu loyihalaming joriy etilishi hozircha pastligicha
qolrnoqda. Bu xo‘jaliklar ixtisosliklaridagi tez o ‘zgarishlar, ishlab
157
chiqarish b o ‘limlari chegaralarining turg'un emasligi, yerdan foy-
dalanishdagi ortiqchalik, joriy etilgan almashlab ekishlarning ham da
gohida, yer qonunchiligining buzilishi bilan izohlanadi.
Yer tuzish yechim lari xo'jalikka aniq iqtisodiy foyda berishi
kerak; loyihalardagi b o r axborotlardan ijaraga o'tishda va fermer
xo‘jaliklarini tuzishda, yer resurslaridan oqilona foydalanishni tashkil
etish va ularni m uhofaza qilish uchun maksimal foydalanish kerak.
Loyihaga kiritilgan barcha echim lar asoslangan b o ‘lishi kerak.
Yer tuzish kompleks xarakterga ega b o ‘lganligi uchun xo‘ja!iklar
faoliyatining texnik, texnologik, iqtisodiy va ijtimoiy tornonlanni
qam rab oladi, iqtisodiy asoslash texnik-iqtisodiy, agroiqiisodiy va
ijtim oiy-iqtisodiy bo'lim lardan iborat bo‘ladi.
X o‘jalikda ichki yer tuzishni texnik-iqtisodiy asoslash, asosan,
loyihada tavsiya etilgan hududni tashkil etish bo'yicha kenglik yechimlarini
baholash va yerning texnologik xususiyatlarini (relyef, tuproqlar mexanik
tarkibi, konturlar yirikligi va boshqalar) tavsiflash uchun xizmat qiladi.
Bunda ilmiy asoslangan m e’yorlardan (agregatlar harakati yo'nalishidagi
mumkin bo'lgan nishablik, polosalar orasidagi uchastkaning eng katta
kengligi, ishlab chiqarish bo'limlari yer massivlarining tavsiya etiladigan
o'lcham lari, almashlab ekishlarning, dalalarning, ishchi (sug'orish)
uchastkalarining optimal maydonlari, mollarni haydashning mumkin
bo'lgan masofalari va boshqalar) foydalaniladi. Loyihaning texnik
ko'rsatkichlari unda yer tuzishni loyihalash me’yorlariga qanday rioya
qilinganligi, yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning kenglik sha-
roitlarining mavjud sharoitlarga nisbatan qanchaga yaxshilanganligi,
xo'jalik rivojlanishining m um kin bo'lgan yechim larining qanday
kamchiliklari va yutuqlari borligi to'g'risida fikr yuritish imkonini beradi.
Shu bilan birga, ular ijtimoiy-iqtisodiy va agroiqtisodiy xarakterdagi
hisob-kitoblar (hududning ayrim qismlari tabiiy xususiyatlarini hisobga
olgan holda, xo'jalikda ichki ixtisoslashishni asoslash, yerning sifatini
hisobga olib, qishloq xo'jalik ekinlarining hosildorlik darajasini aniqlash,
y e rla rn i tra n sfo rm a tsiy alash va yaxshilash b o 'y ic h a ch o ra lar
yo'nalishini, hajmini va navbatlarini baholash) ham da ishlov herish
yo'nalishi uzunligi, nishabligi, tuproqlarning mexanik tarkibi va boshqa
sharoitlarga bog'liq holda, dala mexanizatsiya ishlarini me’yoriash va
yerdan oqilona foydalanish bo'yicha tadbirlarni amalga oshirish uchun
axborot bazasi hisoblanadi.
158
Agroiqtisodiy asoslash tavsiya etilayotgan hududni tashkil etishning
ishiab chiqarishni rivojlantirish talablariga mosligini ko‘rsatadi. Bu
bo‘lim, asosan, loyihaning tashkiliy-xo‘jalik tom onini qam rab oladi
va oxir oqibatda har xi! turdagi balanslar tizimiga - ishchi kuchi,
ozuqa, o ‘g‘itlar, yashil konveyer, qishloq xo ‘jalik m ahsulotlarini
ishlab chiqish va taqsimlashga borib taqaladi. Bundan tashqari, bu
yerda ishlab ch iq arish va uning ta rm o q la rin in g jo y lash ish in i,
xo'jalikning tashkiliy-ishlab chiqarish tarkibini va almashlab ekish-
iarni asoslash ham o ‘rin oladi.
Yer tuzish loyihalarining texnik, iqtisodiy va agroiqtisodiy k o 'r-
satkichlari odatda o ‘lchashning natural birliklarida ifodalanadi.
Loyihani asoslashda hududni tashkil etishning eng yaxshi yechimi
tanlanadi, ioyihada ko‘zda tutilgan yechim larning mavjud holatga
nisbatan samaradorligi aniqlanadi va mos qiym at ko‘rsatkichlari
hisoblanadi. Ular ishlab chiqarish hajmining, foyda va xo‘jalikning
Ioyihada tavsiya etilayotgan tadbirlar amalga oshirilganidan keyingi,
ular uchun qilingan xarajatlarga solishtirilgan boshqa iqtisodiy ko'rsat-
kichlari o ‘sishini tavsiflaydi.
Ijtimoiy-iqtisodiy asoslash, ioyiha yechim larini yer m unosabat-
larini rivojlantirish, ishlovchilar m oddiy talab larin i qondirish,
m eh n at, turm ush, aholiga m ad an iy -m aish iy xizm at ko ‘rsatish
sharoitlarini yaxshilash nuqtayi nazaridan baholash natijalarmi o'zida
mujassamlashtiradi.
Y er tuzish lo y ih alarin i asoslashning usullari t o ‘laroq «Yer
tuzishni loyihalash» va «Yer tuzish iqtisodi» fanlarida keltiriladi.
Loyihalarning asoslanganligini va butun yer tuzishning sarna-
radorligini oshirish hozirgi yer islohoti sharoitida agrosanoat maj-
m uasini muvaffaqiyatli rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega.
Yüklə Dostları ilə paylaş: |