Srd
Vt
683
1
ga teng bo‗lgan
yorug‗lik kuchi birligi
Qo‗shimcha kattaliklarning
To‗liq
nomi
O‗lcho
v birligini
nomi
O‗lchov
birligini
qisqacha
belgilanishi
Etaloni uchun qabul qilingan
kattalik
1
tekislikdag
i burchak
Radian
rad
Radian – bu aylananing ikki
radiuslari orasidagi burchak.
Ushbu radiuslar orasidagi
yoyning uzunligi radiusga teng.
2
fazodagi
burchak
steradi
an
strd
Steradian – bu uchi sferaning
markazida bo‗lgan, sfera sirtida
mazkur sfera radiusiga teng
bo‗lgan kvad-rat yuzasiga teng
yuza ajrat-gan fazoviy burchak
56
birli-gidir.
2-jadval
Xalqaro Birliklar tizimi SIda hosilaviy kattaliklar va ularning o‗lchov birliklari
T
.r.
Hosilaviy kattalikning
To‗liq
nomi
O‗lchov
birligini nomi
O‗lchov
birligini
qisqacha
belgilanishi
Ta‘rifi
1
.
yuza
metr kvadrat
m
2
tomonlarining uzunligi 1
m
bo‗lgan kvadratning yuzi
2
hajm,
sig‗im
metr
kub
m
3
qirralarining uzunligi 1
m
bo‗lgan kubning hajmi
3
tezlik
soniyaga
metr yoki metr
taqsim soniya
s
m
To‗g‗ri chiziqli va tekis
harakatlanayotgan jism-ning
1
s
vaqt davomida 1 m
masofaga ko‗chish tezligi
4
tezlani
sh
metr taqsim
soniya kvadrat
2
s
m
To‗g‗ri chiziqli va tekis
o‗zgaruvchan harakat-
lanayotgan jismning har 1
s
vaqt davomida tezligi 1
s
m
miqdorga o‗zgarish
tezlanishi
5
burcha
k tezlik
soniyaga
radian yoki
radian taqsim
soniya
s
rad
bir tekis aylanuvchi
jismning barcha nuqta-lari 1
s
vaqt davomida o‗z o‗qiga
nisbatan 1
rad
burchakka
57
aylanish tezligi
6
burcha
k tezlanish
radian
taqsim soniya
kvadrat
2
s
rad
tekis o‗zgaruvchan ha-
rakatlanayotgan jism-ning 1
s
vaqt davomida o‗z burchak
tezligini 1
s
rad
ga
o‗zgartiradigan burchak
tezlanish
7
davr
Soniya
s
Bitta to‗liq siklning
tugallanishi uchun zarur
bo‗lgan vaqt oralig‗i
8
davriy
jarayon
chastotasi
Gers
gs
Vaqt birligi (1
s
)
davomida amalga oshadigan
davriy jarayonning bir sikl
sur‘ati
9
aylanis
h
chastotasi
soniya
darajasi minus
bir
s
- 1
Bir me‘yorda
aylanayotgan jismning 1
s
vaqt davomida bir mar-ta
to‗la aylanish sur‘ati
1
0
zichlik
kilogramm
taqsim metr kub
3
m
kg
Hajmi 1
m
3
bo‗lgan 1
kg
massaga ega bir jinsli
moddaning zichligi
1
1
haraka
t miqori
Kilogramm
metr taqsim
soniya
s
m
kg
Massasi 1
kg
bo‗lgan
jismning 1
s
m
tezlik bi-lan
harakatlanish miq-dori
1
2
haraka
t miqdori
momenti
Kilogramm
metr kvadrat
taqsim soniya
s
m
kg
2
Radiusi 1 m bo‗lgan aylana
bo‗ylab harakat-lanayotgan va
harakat miqdori 1
s
m
kg
ga teng
58
moddiy nuqtaning harakat
miqdori
1
3
Inersiy
a momenti
Kilogramm
metr kvadrat
kg·m
2
Aylanish o‗qidan 1
m
masofada joylashgan
massasi 1
kg
bo‗lgan moddiy
nuqtaning inersiya momenti
1
4
kuch
Nyuton
N
1
kg
massali moddiy
nuqtani 1
2
s
m
tezlanish
bilan harakatga keltiradigan
kuch miqdori
1
5
Kuch
momenti
Nyuton metr
N · m
Kuchning ta‘sir chizi-
g‗idan 1
m
masofada
joylashgan nuqtaga nisbatan
1
N
ga teng kuch momenti
1
6
Kuch
impulsi
Nyuton
soniya
N · s
1
N
ga teng kuchning 1
s
vaqt davomida ta‘sir etuvchi
impulsi
1
7
Ish va
energiya
Joul
J
Kuch ta‘sisri yo‗nali-
shida jismni 1
m
masofaga
siljitadigan 1
N
kuchning
bajargan ishi
1
8
Quvva
t
Vatt
Vt
1
s
vaqt davomida 1
J
ish
bajara oladigan tizimning
quvvati
59
3-jadval
Xalqaro Birliklar tizimi SIda o‘nga karrali va ulushli o‘lchov birliklarini
hosil qilish uchun qo‘shiladigan old qo‘shimchalar
t
.r.
Old qo‗shimcha
Old
qo‗shimchaga
mos ko‗paytiruvchi (10
ning darajasi )
To‗liq
nomi
Belgilanishi
Kirill
yozuvida
xalqaro
1
18 (ya‘ni 10
18
)
eksa
E
E
2
15
peta
R
P
3
12
Tera
T
T
4
9
giga
G
G
5
6
mega
M
M
6
3 (ya,ni 1000 = 10
3
)
kilo
k
k
7
2 (ya,ni 100 = 10
2
)
gekto
G
h
8
1 (ya,ni 10 = 10
1
)
deka
dk
dk
9
-1 (ya,ni 0,1 = 10
-1
)
desi
D
d
1
0
-2 (ya,ni 0,01 = 10
-2
)
santi
S
s
1
1
-3 (ya,ni 0,001 = 10
-3
)
milli
M
m
1
2
-6
mikro
mk
mk
1
3
-9
nano
N
n
1
4
-12
piko
P
p
1
5
-15
femto
F
f
1
-18
atto
A
a
60
6
3-jadvaldan foydalanishga oid misollar keltiramiz.
3 kg = 3 · 1 kg = 3 · 1000 g = 3000 g (ya‘ni kilo degani 1000 marta katta ekanligidan
foydalandik).
4,5 kA = 4,5 · 1 kA = 4,5 · 1000 A = 4500 A (yuqoridagi misol kabi)
6,75 mA=6,75 · 1 mA = 6,75 · 0,001 A = 6,75·
А
1000
1
=0,00675 A.
(milli (qisqacha m) degani mingdan bir ulush ekanligadan foydalandik)
6,75 MA = 6,75 · 1 MA = 6,75 · 1000000 A = 6750000 A (mega (qisqacha M) degani
million marta katta ekanligidan foydalandik). Oxirgi ikki misolda keltirilgan kattaliklar old
qo‗shimcha bitta harfning o‗zi, biroq bosh harf yoki kichik harf bo‗lganda qanchalik tafovutga
ega ekanligini ko‗rsatadi. Boshqacha aytganda old qo‗shimcha o‗rnida kelgan m harfini
yanglishib M harfi ko‗rinishida yozib yuborsak, ushbu kattalikni 1012 marta, ya‘ni trillion
martaga xatolikka yo‗l qo‗yilgan bo‗ladi.
1 ns = 10 - 9 s = 0,000000001 s =
s
1000000000
1
(nano, ya‘ni milliarddan bir ulushidan foydalanildi)
Demak, har qanday birlikni oldiga 3-jadvalda keltirilgan old qo‗shimchalardan biri qo‗shib
yozilsa, u holda ushbu birlik old qo‗shimchani jadvaldagi qiymatiga mos ravishda o‗zgaradi
(ortadi yoki kamayadi).
Tajriba va uzoq davom etgan kuzatish ishlari eslab qolish oson yoki imkon qadar kamroq
ma‘lumotlarni eslab qolish uchun quyidagicha ish yuritilsa maqsadga muvofiq ekanini ko‗rsatdi.
Umumiy holda aniq mavzu yoki matematik ifodaga oid formula, uning ta‘rifi yoki qoidasi
va o‗lchov birliklarini bilish talab etiladi.
Biroq, diqqat bilan qaraganda, berilgan fizik kattalikning matematik ifodasi, uning ta‘rifi va
o‗lchov birligi o‗zaro bir-biri bilan chambarchas bog‗liqligini ko‗rish qiyin emas. Ana shu
bog‗liqlikdan foydalana bilish kerak.
Boshqacha aytganda, yuqorida zikr etilgan uch xarakteristikaning (ya‘ni, kattalikning
matematik ifodasi, uning ta‘rifi va o‗lchov birligining) bittasini xotirada eslab qolish kifoya. SHu
bilan eslab qolinishi zarur bo‗lgan ma‘lumotlar miqdori uch marta kamayadi.
Bittasini bilsak, qolganlarini bilish shart emasmi yoki qolganlarini qay yo‗l bilan eslab
qolinadi kabi savollar tug‗ilishi tabiiy. Buning javobi esa oddiy.
61
Ushbu uch xarakteristikani o‗zaro bir-biri bilan bog‗liqligidan foydalangan holda
boshqalarini keltirib chiqarish malakalariga ega bo‗lish talab etiladi.
Oddiy bir misolni ko‗rib chiqaylik.
Fizikada, jumladan, biomexanikada asosiy o‗lchov birliklardan biri bo‗lgan kuchni olib
qaraylik. Umumiy holda, ushbu birlik, kuch tushunchasi, mexanikaning asosiy qonunlaridan biri
bo‗lgan Nyutonning ikkinchi qonuni hamda ushbu qonunda ifodalangan massa va tezlanish
to‗g‗risidagi to‗liq ma‘lumotlarni bilish maqsadga muvofiq. Bular Nyutonning ikkinchi qonuni
matematik ifodasi
F = m · a
(1)
kuch tushunchasi, kuchning SI – Xalqaro birliklar tizimidagi birligi Nyuton (qisqacha N) va
bu birlikni (1) formuladagi boshqa kattalik birliklari orqali ifodasi, ya‘ni
1 N =
2
1
s
m
kg
SHunday qilib, kuchni Nyutonning ikkinchi qonuni matematik ifodasidan foydalangan holda
kuchga yoki qonunga ta‘riflar keltirish mumkin.
Jismga ta‘sir etayotgan kuchning son qiymati jism massasini ushbu kuch ta‘siri ostida
jismning olgan tezlanishiga ko‗paytmasiga teng bo‗ladi.
Jism massasini u olgan tezlanishga ko‗paytmasi son jihatdan ushbu jismga ta‘sir etayotgan
kuchga teng bo‗ladi.
SHunga o‗xshash (1) formulani bilgan holda kuchni SI tizimdagi o‗lchov birligini keltirib
chiqarish oson. Buning uchun massani va tezlanishni ushbu tizimdagi birliklarini (1) formulaga
keltirib qo‗yiladi va ixchamlashtiriladi :
1 N = 1 kg · 1
2
s
m
=
2
1
s
m
kg
.
YOki aksincha, kattalikning birligini bilgan holda unung matematik ifodasi va ta‘rifini
keltirib chiqarish mumkin.
Kuch birligi Nyuton (N) va uning formuladagi boshqa karraliklar birliklari orqali
1 N =
2
1
s
m
kg
ifodasini bilgan holda kuch birligi orqali bevosita aniqlanadigan Nyutonning ikkinchi qonuni
matematik ifodasini keltirib chiqarsa bo‗ladi.
Bilimlarimizga asosan kg bu massani o‗lchov birligi bo‗lib uni m harfi bilan belgilanadi,
shuningdek, m masofani o‗lchov birligi bo‗lib uni s harfi bilan belgilanadi, s (ya‘ni soniya)
vaqtni o‗lchov birligi bo‗lib uni t harfi bilan belgilanadi. Endi aytilganlar asosida, ya‘ni kasrning
62
suratida massa va masofani ko‗paytmasi, maxrajida esa vaqtning kvadrati ifodalangan formulani
yozamiz, ya‘ni:
t
t
s
m
t
s
m
F
2
tasavvur hosil qilinadi. Bu erda masofa (s)ni vaqt (t)ga nisbati tezlik ekani va tezlikni
vaqtning biror t oralig‗ida o‗zgarishi esa
a
t
V
t
t
s
tezlanish ekanligi ma‘lum. Bundan kuch uchun odatdagi (1) formula orqali ifodalanadigan
qonunni matematik ifodasi hosil qilinadi.
SHunday qilib, ba‘zi bilgan yoki xotirada saqlangan ma‘lumotlardan foydalanib boshqa
zarur bo‗lgan matematik ifoda yoki kattaliklarning o‗lchov birliklarini keltirib chiqarish
mumkun.
Dostları ilə paylaş: |