Yusupova Z. X



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə20/149
tarix28.11.2023
ölçüsü3,54 Mb.
#134207
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   149
Srd
Vt
683
1
ga teng bo‗lgan 
yorug‗lik kuchi birligi 
Qo‗shimcha kattaliklarning 
To‗liq 
nomi 
O‗lcho
v birligini 
nomi 
O‗lchov 
birligini 
qisqacha 
belgilanishi 
Etaloni uchun qabul qilingan 
kattalik 

tekislikdag
i burchak 
Radian 
 
rad 
Radian – bu aylananing ikki 
radiuslari orasidagi burchak. 
Ushbu radiuslar orasidagi 
yoyning uzunligi radiusga teng. 

fazodagi 
burchak 
steradi
an 
 
 
strd 
Steradian – bu uchi sferaning 
markazida bo‗lgan, sfera sirtida 
mazkur sfera radiusiga teng 
bo‗lgan kvad-rat yuzasiga teng 
yuza ajrat-gan fazoviy burchak 


56 
birli-gidir. 
 
2-jadval 
Xalqaro Birliklar tizimi SIda hosilaviy kattaliklar va ularning o‗lchov birliklari 
T
.r. 
Hosilaviy kattalikning 
To‗liq 
nomi 
O‗lchov 
birligini nomi 
O‗lchov 
birligini 
qisqacha 
belgilanishi 
Ta‘rifi 
1

yuza 
metr kvadrat 
m

tomonlarining uzunligi 1 
m
bo‗lgan kvadratning yuzi 

hajm, 
sig‗im 
metr 
kub 
m

qirralarining uzunligi 1 
m
bo‗lgan kubning hajmi 

tezlik 
soniyaga 
metr yoki metr 
taqsim soniya 
s
m
To‗g‗ri chiziqli va tekis 
harakatlanayotgan jism-ning 

s
vaqt davomida 1 m 
masofaga ko‗chish tezligi 

tezlani
sh 
metr taqsim 
soniya kvadrat 
2
s
m
To‗g‗ri chiziqli va tekis 
o‗zgaruvchan harakat-
lanayotgan jismning har 1 
s
vaqt davomida tezligi 1
s
m
miqdorga o‗zgarish 
tezlanishi 

burcha
k tezlik 
soniyaga 
radian yoki 
radian taqsim 
soniya 
s
rad
bir tekis aylanuvchi 
jismning barcha nuqta-lari 1 
s
vaqt davomida o‗z o‗qiga 
nisbatan 1 
rad
burchakka 


57 
aylanish tezligi 

burcha
k tezlanish 
radian 
taqsim soniya 
kvadrat 
2
s
rad
tekis o‗zgaruvchan ha-
rakatlanayotgan jism-ning 1 
s
vaqt davomida o‗z burchak 
tezligini 1 
s
rad
ga 
o‗zgartiradigan burchak 
tezlanish 

davr 
Soniya 

Bitta to‗liq siklning 
tugallanishi uchun zarur 
bo‗lgan vaqt oralig‗i 

davriy 
jarayon 
chastotasi 
Gers 
 
gs 
Vaqt birligi (1 
s

davomida amalga oshadigan 
davriy jarayonning bir sikl 
sur‘ati 

aylanis

chastotasi 
soniya 
darajasi minus 
bir 
 

- 1 
Bir me‘yorda 
aylanayotgan jismning 1 
s
vaqt davomida bir mar-ta 
to‗la aylanish sur‘ati 
1

zichlik 
kilogramm 
taqsim metr kub 
3
m
kg
Hajmi 1 
m
3
bo‗lgan 1 
kg
massaga ega bir jinsli 
moddaning zichligi 
1

haraka
t miqori 
Kilogramm 
metr taqsim 
soniya 
s
m
kg

Massasi 1 
kg
bo‗lgan 
jismning 1
s
m
tezlik bi-lan 
harakatlanish miq-dori 
1

haraka
t miqdori 
momenti 
Kilogramm 
metr kvadrat 
taqsim soniya 
s
m
kg
2

Radiusi 1 m bo‗lgan aylana 
bo‗ylab harakat-lanayotgan va 
harakat miqdori 1
s
m
kg

ga teng 


58 
moddiy nuqtaning harakat 
miqdori 
1

Inersiy
a momenti 
Kilogramm 
metr kvadrat 
 
kg·m

Aylanish o‗qidan 1 
m
masofada joylashgan 
massasi 1 
kg
bo‗lgan moddiy 
nuqtaning inersiya momenti 
1

kuch 
Nyuton 
 


kg
massali moddiy 
nuqtani 1
2
s
m
tezlanish 
bilan harakatga keltiradigan 
kuch miqdori 
1

Kuch 
momenti 
Nyuton metr 
 
N · m 
Kuchning ta‘sir chizi-
g‗idan 1 
m
masofada 
joylashgan nuqtaga nisbatan 

N
ga teng kuch momenti 
1

Kuch 
impulsi 
Nyuton 
soniya 
 
N · s 

N
ga teng kuchning 1 
s
vaqt davomida ta‘sir etuvchi 
impulsi 
1

Ish va 
energiya 
Joul 
 

Kuch ta‘sisri yo‗nali-
shida jismni 1 
m
masofaga 
siljitadigan 1 
N
kuchning 
bajargan ishi 
1

Quvva

Vatt 
 
Vt 

s
vaqt davomida 1 
J
ish 
bajara oladigan tizimning 
quvvati 


59 
3-jadval 
Xalqaro Birliklar tizimi SIda o‘nga karrali va ulushli o‘lchov birliklarini 
hosil qilish uchun qo‘shiladigan old qo‘shimchalar 
t
.r. 
Old qo‗shimcha 
Old 
qo‗shimchaga 
mos ko‗paytiruvchi (10 
ning darajasi ) 
To‗liq 
nomi 
Belgilanishi 
Kirill 
yozuvida 
xalqaro 

18 (ya‘ni 10
18

eksa 



15 
peta 



12 
Tera 




giga 




mega 



3 (ya,ni 1000 = 10
3

kilo 



2 (ya,ni 100 = 10
2

gekto 



1 (ya,ni 10 = 10
1

deka 
dk 
dk 

-1 (ya,ni 0,1 = 10
-1

desi 


1

-2 (ya,ni 0,01 = 10
-2

santi 


1

-3 (ya,ni 0,001 = 10
-3

milli 


1

-6 
mikro 
mk 
mk 
1

-9 
nano 


1

-12 
piko 


1

-15 
femto 


1
-18 
atto 




60 

3-jadvaldan foydalanishga oid misollar keltiramiz. 
3 kg = 3 · 1 kg = 3 · 1000 g = 3000 g (ya‘ni kilo degani 1000 marta katta ekanligidan 
foydalandik). 
4,5 kA = 4,5 · 1 kA = 4,5 · 1000 A = 4500 A (yuqoridagi misol kabi) 
6,75 mA=6,75 · 1 mA = 6,75 · 0,001 A = 6,75·
А
1000
1
=0,00675 A.
(milli (qisqacha m) degani mingdan bir ulush ekanligadan foydalandik) 
6,75 MA = 6,75 · 1 MA = 6,75 · 1000000 A = 6750000 A (mega (qisqacha M) degani 
million marta katta ekanligidan foydalandik). Oxirgi ikki misolda keltirilgan kattaliklar old 
qo‗shimcha bitta harfning o‗zi, biroq bosh harf yoki kichik harf bo‗lganda qanchalik tafovutga 
ega ekanligini ko‗rsatadi. Boshqacha aytganda old qo‗shimcha o‗rnida kelgan m harfini 
yanglishib M harfi ko‗rinishida yozib yuborsak, ushbu kattalikni 1012 marta, ya‘ni trillion 
martaga xatolikka yo‗l qo‗yilgan bo‗ladi. 
1 ns = 10 - 9 s = 0,000000001 s = 
s
1000000000
1
(nano, ya‘ni milliarddan bir ulushidan foydalanildi) 
Demak, har qanday birlikni oldiga 3-jadvalda keltirilgan old qo‗shimchalardan biri qo‗shib 
yozilsa, u holda ushbu birlik old qo‗shimchani jadvaldagi qiymatiga mos ravishda o‗zgaradi 
(ortadi yoki kamayadi). 
Tajriba va uzoq davom etgan kuzatish ishlari eslab qolish oson yoki imkon qadar kamroq 
ma‘lumotlarni eslab qolish uchun quyidagicha ish yuritilsa maqsadga muvofiq ekanini ko‗rsatdi. 
Umumiy holda aniq mavzu yoki matematik ifodaga oid formula, uning ta‘rifi yoki qoidasi 
va o‗lchov birliklarini bilish talab etiladi.
Biroq, diqqat bilan qaraganda, berilgan fizik kattalikning matematik ifodasi, uning ta‘rifi va 
o‗lchov birligi o‗zaro bir-biri bilan chambarchas bog‗liqligini ko‗rish qiyin emas. Ana shu 
bog‗liqlikdan foydalana bilish kerak. 
Boshqacha aytganda, yuqorida zikr etilgan uch xarakteristikaning (ya‘ni, kattalikning 
matematik ifodasi, uning ta‘rifi va o‗lchov birligining) bittasini xotirada eslab qolish kifoya. SHu 
bilan eslab qolinishi zarur bo‗lgan ma‘lumotlar miqdori uch marta kamayadi. 
Bittasini bilsak, qolganlarini bilish shart emasmi yoki qolganlarini qay yo‗l bilan eslab 
qolinadi kabi savollar tug‗ilishi tabiiy. Buning javobi esa oddiy. 


61 
Ushbu uch xarakteristikani o‗zaro bir-biri bilan bog‗liqligidan foydalangan holda 
boshqalarini keltirib chiqarish malakalariga ega bo‗lish talab etiladi. 
Oddiy bir misolni ko‗rib chiqaylik.
Fizikada, jumladan, biomexanikada asosiy o‗lchov birliklardan biri bo‗lgan kuchni olib 
qaraylik. Umumiy holda, ushbu birlik, kuch tushunchasi, mexanikaning asosiy qonunlaridan biri 
bo‗lgan Nyutonning ikkinchi qonuni hamda ushbu qonunda ifodalangan massa va tezlanish 
to‗g‗risidagi to‗liq ma‘lumotlarni bilish maqsadga muvofiq. Bular Nyutonning ikkinchi qonuni 
matematik ifodasi
F = m · a
(1) 
kuch tushunchasi, kuchning SI – Xalqaro birliklar tizimidagi birligi Nyuton (qisqacha N) va 
bu birlikni (1) formuladagi boshqa kattalik birliklari orqali ifodasi, ya‘ni 
1 N = 
2
1
s
m
kg

SHunday qilib, kuchni Nyutonning ikkinchi qonuni matematik ifodasidan foydalangan holda 
kuchga yoki qonunga ta‘riflar keltirish mumkin. 
Jismga ta‘sir etayotgan kuchning son qiymati jism massasini ushbu kuch ta‘siri ostida 
jismning olgan tezlanishiga ko‗paytmasiga teng bo‗ladi. 
Jism massasini u olgan tezlanishga ko‗paytmasi son jihatdan ushbu jismga ta‘sir etayotgan 
kuchga teng bo‗ladi.
SHunga o‗xshash (1) formulani bilgan holda kuchni SI tizimdagi o‗lchov birligini keltirib 
chiqarish oson. Buning uchun massani va tezlanishni ushbu tizimdagi birliklarini (1) formulaga 
keltirib qo‗yiladi va ixchamlashtiriladi : 
1 N = 1 kg · 1 
2
s
m

2
1
s
m
kg


YOki aksincha, kattalikning birligini bilgan holda unung matematik ifodasi va ta‘rifini 
keltirib chiqarish mumkin. 
Kuch birligi Nyuton (N) va uning formuladagi boshqa karraliklar birliklari orqali
1 N = 
2
1
s
m
kg

ifodasini bilgan holda kuch birligi orqali bevosita aniqlanadigan Nyutonning ikkinchi qonuni 
matematik ifodasini keltirib chiqarsa bo‗ladi. 
Bilimlarimizga asosan kg bu massani o‗lchov birligi bo‗lib uni m harfi bilan belgilanadi, 
shuningdek, m masofani o‗lchov birligi bo‗lib uni s harfi bilan belgilanadi, s (ya‘ni soniya) 
vaqtni o‗lchov birligi bo‗lib uni t harfi bilan belgilanadi. Endi aytilganlar asosida, ya‘ni kasrning 


62 
suratida massa va masofani ko‗paytmasi, maxrajida esa vaqtning kvadrati ifodalangan formulani 
yozamiz, ya‘ni: 
t
t
s
m
t
s
m
F




2
tasavvur hosil qilinadi. Bu erda masofa (s)ni vaqt (t)ga nisbati tezlik ekani va tezlikni 
vaqtning biror t oralig‗ida o‗zgarishi esa
a
t
V
t
t
s




tezlanish ekanligi ma‘lum. Bundan kuch uchun odatdagi (1) formula orqali ifodalanadigan 
qonunni matematik ifodasi hosil qilinadi. 
SHunday qilib, ba‘zi bilgan yoki xotirada saqlangan ma‘lumotlardan foydalanib boshqa 
zarur bo‗lgan matematik ifoda yoki kattaliklarning o‗lchov birliklarini keltirib chiqarish 
mumkun. 

Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   149




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə