45
Çivi yazısı sistemi bir çok konsonant kümesini
sanki hiç yokmuş gibi
gizleyebilmektedir. Bunlar orta pozisyonlarda bulunan:
-ld-, -lg-, -lh-, -lm-, -ls-, -ls/z-, -
rb-, -rd-, -rh-, -rm-, -rn-, -rg-, -rs-, -rš-, -rt-, -rz-, -mn-, -šd-, -šh-, -šm-, -šp-, -št-, -šz-
konsonant kümeleridir. Ayrıca sözcük başlarında diş ( dental) ve çift dudak (bilabial)
seslerini veren konsonant kümelerinin de varlığı yazı sisteminden dolayı gizlenmiş
olabilir .
Örn:
-Th, -Tg-, -Tq-, -Ph-, -Pq-, -Pr-, -Pš-, -Pt- bunlardan bazılarıdır. Bunun dışında,
r-
ile başlayan Urartuca sözcük bulunmamaktadır. Urartu Kralı
Rusa büyük bir olasılıkla
Ursa olarak telafuz ediliyordu
11
.
5.1.2. URARTUCA’NIN FONETİK KURALLARI
1-Urartuca’da “
g” sesi boşluk doldurucu (kaynaştırma sesi)
olarak
kullanılmaktadır
12
:
Bu kural Urartuca ile ilişkilendirilen bazı Kafkas Dilleri’nde de bulunmaktadır.
Örnekler:
šidauri (yerine = >)
šidaguri;
kuiuni >
kuiguni;
tuai >
tuagi,
terai >
teragi,Direktif eki:
i/edi ile:
ebani-i / edi >
ebanigidi;
KUR
Išteluani-i/edi >
KUR
Išteluanigidi;
GIS
šurinikaini >
GI
S
šurginikaini.
“
g” sesi iki vokali birleştirirken bazen, aralarına girdiği vokallerden birini düşürebilir.
taraini >
taragini >
targini;
kuiuni >
kuigunu >
kuguni.
2-Urartuca’da vokaller (-
i- ve -
e-; -
i- ve -
ie- sesleri) arasındaki değişme, kısalma ve
kaymalar görülmektedir:
11
Wilhelm
2004, 122
12
Melikişvili
1971, 22
46
Diğer çivi yazılı dillerle birlikte; Urartu Dili’nin gramer yapısında
da bu özelliğe
sıklıkla rastlanılmaktadır. Sesler arasında kaymalar olmasına rağmen sözcüklerin
anlamları değişmemektedir. -
i- ve -
e- arasındaki ses kaymalarına örnek olarak
aşağıdakiler gösterilebilir.
nunabi ve nunabe; kuţubi ve kuţube; niribi ve niribe
13
. Bu
değişmeler kararsız hece vokalleri olarakta belirtilmektedir :
pi-li : pi-le :
Her iki kelime
de kanal anlamındadır.
3- Kelime sonundaki vokal, konsonantla başlayan bir ek geldiği zaman düşer:
hasiali-me >
hasialme;
d
Sarduri -hiniše >
d
Sardurhiniše;
šeiridulie >
šeridulie veya
šeirdulie;
šeirli veya
šerili >
šerli;
alušeni >
alušni.
2 konsonanttan birincisi liquit yani “akıcı” olursa onlar arasındaki vokal düşer:
niribi >
nirbi;
arani >
arni;
zilibi >
zilbi;
alasui >
alsui;
ašazie >
ašzie;
šidišituni >
šidištuni; çoğul örnekler:
taramanali >
tarmanali
4-Diftonglar tek vokale indirgenme (kısalma) eğilimi gösterir. Urartu yazıtlarında
da bu özelliği birçok örnekte görmekteyiz:
arhie >
arhi >
arhe;
badusie >
badusi >
baduse;
zarie >
zari >
zare;
agubie >
agubi >
agube;
inanieli > inanili > inanele;
d
Haldiedie >
d
Haldiedi >
d
Haldedi >
d
Haldede.
Urartu
metinlerinde
-iei- (vokal zinciri)
-i- veya
-e-‘ye kısalabilir.
d
Haldiei >
d
Haldi veya
d
Halde. Bazen -
ei- -
e- ye, -
ui- -
i- ye ve -
e- ise -
i- ye dönüşür.
kuţeitu >
kuţetu;
kuţiu-itu >
kuţi-itu >
kuţe-itu;
kuţeiadi >
kuţeadi
Daha önceden de belirttiğimiz gibi dönüşümler aslında diftongların
-veya vokal
zincirlerinin- kısalma eğilimidir. Diftonglardaki ses incelmelerine ablaut veya umlaut
13
Melikişvili 1971,
23
47
denir. Urartuca’da buna örnek olarak:
pahani ve
pahini; çoğul örnekler:
tarmana-li,
tarmane-li ve
tarmani-li
Aidiyet
suffixi olan -ini- ‘nin basitleştirilmesi;
d
Haldi-ini- >
d
Haldini: Burada -
i-
‘ler benzeşme yaparak asimile olmaktadırlar.
Bağlayıcı ek olan -
alhi/e’ nin benzeşmesi:
URU
Meliţea-alhe >
URU
Meliţealhe;
KUR
Qumaha-alhe >
KUR
Qumahalhe: -
a- ların asimile oluşu gözlenebilir.
Ayrıca -ai- diftongu -i- ye dönüşür (ai > i)
ula-i >
uli.
Urartuca’nın fonetiği hakkında bir başka bilmemiz gereken çekimler sırasında
seslerin uğradıkları durumdur. Urartuca’da çekim 2 türlü yapılmaktadır:
1-Deklinasyon,
2-Konjugasyon
Aralarında büyük farklar yoktur. Her ikisi de ana
kelimenin ön ve son eklerle
başka görevler üstlenmesidir. Genellikle isimlerde deklinasyon, verbal fiiller için
konjugasyon kuralı çekimler için uygulandığından nominal deklinasyon (isim çekimi),
verbal konjugasyon (fiil çekimi) olarak adlandırılmaktadır.
Urartu dilinde isim
çekimlerinde plural durumlarda, Ergatif çekim eki: -
aše, Genetif/Datif çekim eki: -
aue,
İnstrumental çekim eki: -
ani, Direktif (yönelme) ekleri:
-aidi ve
-ašte’dir.
Eğer çekimi yapılan ismin gövde vokali ise bu çekim eklerinin başındaki -
a- yan yana
gelir ve ismin son vokali olan -
i- düşer,
sadece -a- kalır.
Örneğin; Yalın özne durumundaki
KUR
Biaini sözcüğü, çekim ekleriyle etkileşiminin
sonucu; Ergatif durumda:
KUR
Biainaše; Genetiv/Datif durumda:
KUR
Biainaue;
Direktif (yönelme) durumunda ise:
KUR
Biaina(i)di ve
KUR
Biainašte halini almaktadır.
Görüldüğü gibi bütün örnekler hal ekleri aldıkları zaman
Biaini isminin sonundaki -i-
sesi düşmektedir.