O`Z -O`ZINI TARBIYALASH VA O`Z
USTIDA ISHLASH
Reja:
1.
O`z ustida ishlash va o`z-o`zini tarbiyalashning
psixologik-pedagogik asoslari.
2.
O`z-o`zini tarbiyalash metod va vositalari.
3.
O`kituvchi irodasi xamda xis-tuygusini tarbiyalash
va ularni mustakil tarbiyalash usullari.
4.
Xulosa.
O`kituvchi o`z-o`zini tarbiyalashi uchun, avvalo o`zini atroflicha chukur
o`rganishi, o`z ishidagi yutuk va kamchiliklarni ko`ra olishi kerak. O`z-
o`zni o`rganish va boshka kishini anglash uchun xam zarurdir. Boshka
yutuklarni o`rganmay, o`zini boshkalar bilan kiyos kilmay turib, o`zini
shaxs sifatida o`rganish mumkin emas. O`zini anglash, o`zini baxolash
xususiyati boshka kishilar bilan munosabat protsessida, birgalikdagi
faoliyat vaktida tarkib topadi.
Pedagogik vazifasi-fakat irodaviy fazilatlar doirasini ko`rsatib
berishdan, ularning muxim axlokiy prinsplari bilan ichki alokasini ochib
berishdan tashkari o`z irodasini o`zi tarbiyalashga intiluvchi o`kuvchiga
yordam berish, irodaviy fazilatlarni rivojlantirishning kanday usullari
kam samarador va kaysi birlari jiddiy yordam bermasligini ko`rsatishdan
iboratdir. Agar pedagogik adabiyotda ta`rif-tasvirlanayotgan yoshlar
kullayotgan sodda va yasama usullarga e`tibor beradigan bo`lsak, yana
xam muximdir. O`kuvchilardan biri «sabr-tokatini rivojlantirish» uchun
kinokomediya ko`rsatilayotganda kulmaslikka xarakat kildi, kimdir
ko`lini pichok bilan kesda yoki kaniz bo`ylab sayoxat kildi va xakozo?
Irodani mustakil tarbiyalashning ana shu usullari samarasizligi eng
avvalo shundaki, o`spirin bir laxzalik «irodaviy xatti-xarakat» ni amalga
oshirib, o`zining irodasi kuchli ekanligi to`grisidagi fikrni tasdiklay
oladi. Aslida esa irodani kundalik xayotda, o`kishda va birinchi
navbatda uchraydigan kiyinchiliklarni muntazam ravishda bartaraf etish
ni tashkil etadi. Buning ustiga mexnat, o`kish, sport faoliyatining xar bir
dakikasi irodani chiniktirish uchun o`kuv, mexnat va boshka faoliyatni
amalga oshirishga xalakit beradigan bir dakikalik istaklarni bartaraf etish
uchun sharoit yaratadi.
Eng avvalo o`kituvchi o`zida pedagogik kobiliyatning kanday
xislatlari borligini o`rganishi kerak. Pedagogik faoliyatga muxabbati
yuksak o`kituvchi ishga chin ko`ngildan berilib ishlaydi, xech kanday
formalizmga yo`l ko`ymaydi. O`z kasbini sevgan o`kituvchi doimiy
ravishda goyaviy-siyosiy saviyasini oshirish va bilim doirasini
kengaytiradi, o`z predmetini chukur bilish ustida kunt bilan ishlaydi.
Ma`lumki,
insoniyat
kamolotga
chorlovchi
imkoniyatlari
shunchalik kupki, ularga erishish maksadlari intilishida sabr-tokat bilan
uz ustida ishlash orkali erishishi mumkinligini tarixiy faktlarda kuramiz.
Buyuk nemis pedagogi D. Disterverg xar bir ukituvchi uz-uzini
tarbiyalashni uz oldiga sharafli vazifa kilib belgilashi lozim.
Rus pedagogi A.B. Lunacharskiy; «Pedagog uzida insoniyat
idealini shakllantirishi lozim» -degan edi.
Aynan insoniyatning guzal fazilatlarini uzida shakllantirish xar
bir pedagogning kasbiy tayorgarligining poydevorini tashkil etadi.
Ushbu poydevorda pedagogning kasbiy maxorati uz ustida ishlash
tufayli kundan-kunga usib borishi mumkin.
A.S. Makarenko kasbiy takomillashtirish masalasida shunday
degan edi. «Men pedagogik talantga ega edim. Pedagogikaga
kutilmaganda kirib keldim va urgandim. Men uz ishimning ustasi
darajasida kutarildim Uz ishimning ustasi darajasiga xar bir intiluvchi
pedagog erishishi mumkin.» Bunda unga yordam berishi, uzi ustida
ishlash asosiy rol uynaydi.
Otto Yulyevich Shimit umrining xar bir dakikasidan sermaxsul
foydalanadi. Yerning va sayyoralarning paydo bulishi nazariyasining
asosi. U uz- uzini tarbiyalash bilan shugullanib,inson imkoniyatlari keng
ekanligini isbotladi. A.A Lyubishev, shunday degan, inson uchun
yomon, bush, ortikcha vakt bulishi mumkun emas. U uz umrining
dakikalarini ongli xolda xisoblashdan kurkmas edi.
K.D Ushinskiy uz-uzini tarbiyalash orkali kuydagilarga erishdi.
xotirjamlik 2) suzda ishonch va tugrilikka. 3) xatti-xarakatga
muloxaza bilan yondoshish 4) katiylik 5) uzi xakida sababsiz biror ogiz
gapirmaslik. 6.) lozim narsalardangina foydalanish. 7) xar kuni kechasi
uziga uzi xisobot berish. 8) biror marotaba maktanmaslik.
Shuni aytish joizki, kuplab insonlar uzining bebaxo vaktini
bekorga utkazib yuboradi.
Inson uz odatlarning bir xillik kun tartibi xukimronligi ta`siriga
kirib, uzining rejalarini keyingi kunga yoki xaftaga yoki yillarga koldira
boshlaydi. Uz-uzini ishontirish, sobit kadam iroda orkaligina uzining
kobiliyatlarini namayon etishga erishish mumkin. Uzini tarbiyalashning
psixologik sharoitlardan biri uz-uzidan norozilik bulib, uni L.N. Tolstoy,
«. . . Men telba, uzgalarga kizigi yuk, chidamsiz va bolalardek
uyalchanman».
Uz-uzini tarbiyalash uz faoliyatini taxlil kilishdan va uz shaxsini
takomillashtirishdan boshlanadi. Ukituvchi uz ustida ishlashi, uz-uzini
tarbiyalashda kuydagi uslublardan foydalanadi:
Uz-uzini bilish:
a) uzini kuzatish.
b) uzxarakatlarini taxlil etishi.
v) uz-uzini sinashi.
g) urtoklarining fikrini tushuna olish
Uziga baxo berish:
a) uzini kuzatish.
b) uziga xarakteristika berish.
v) uz-uzini takdirlash.
Uz-uzini tarbiyalash tashabbuskorlik va mustakillikka undaydi.
Uz shaxsiy fazilatlarini taxlil kilishga, xatti-xarakatlarini uylashga
urgatadi. Uz-uzini nazorat kilish uchun uzining yurish-turishi, intizomi,
ijobiy odatlarining ortib borishi va aksincha, salbiy odatlarining kamayib
borishini
kuzatib
boradi.
Uz-uzini
baxolash
ukituvchini,
uz
imkoniyatlarini baxolashda, uzidan konikish xosil kilishda yordam
beradi.
Ukituvchi uz-uzini
Tarbiyalash bilan birga uz ustida tinmay ishlab, uzining goyaviy-
siyosiy ongini doimiy ravishda ustirib va pedagogik maxoratini
takomillashtirib boradi.
M.I.Kalinin ukituvchilarga karata shunday degan edi: «Ukituvchi
uzini butun kuch-kuvvatini, imkonini, uzida bor xamma kimmatbaxo
narsalarni uz ukuvchilariga, xalkka beradi. Ammo, urtoklar, agar siz
uzingizda bor narsalarning xammasini bugun, ertaga, indinga bersangiz-
u, lekin uzingizda bunda uz bilimlarigazni , uz kuchingizna, uz
kuvvatingizni yana va yana tuldirib bormasangiz, u xolda uzingizda
xech narsa kolmaydiku, axir. Ukituvchi, bir tomondan, uzida borini
beradi, ikkinchi tomondan, xuddi gubka kabi uziga xalkdan, xayotdan,
fandan xamma yaxshi narsalarni olib xazm kiladi va bu xamma yaxshi
narsalarni yana yangidan bolalarga beradi».
3.reja. Ilgor ukituvchi xamma vakt pedagogika soxasidagi
yangiliklarni bilishga intiladi, boshka ukituvchilarning tajribalaridan
foydalanishga xamda uz shaxsiy tajribalaridan foydalanishga, xamda uz
shaxsiy tajribalarini umumiylashtirishga xarakat kiladi.
Agar shaxs izlansa, uz kobiliyatlari ustida ishlasa, uzidagi yaxshi
fazilatlarni kamol toptirsa, uning obrusi, mavkei xam shu darajada
yuksaladiva
doimo
el
nazarida
buladi.
Ukituvchi
uzida
kuzatuvchanlikni, gamxurlikni tarbiyalashi lozim. Ukituvchining
mustakil bilim egallashi va malakasini oshirishi zaruriy shartlardandir.
Shark mutafakkirlari ukituvchi uzi ukib tursagina – ukituvchi bula oladi,
agar ukishni tuxtatib kuyar ekan, unda ukituvchilik xam uladi, deb
xakkoniy aytganlar.
Iroda va xarakterni shakllantirishda uz-uzini tarbiyalash.
Ukituvchilik faoliyatida ukituvchi xarakteri muxi axamiyat kasb etadi.
Bunda iroda, xis-tuygularini boshkarish katta axamiyat kasb etadi.
Uzini-uzi tarbiyalash ma`lum natijalarga olib kelishi lozim. Bunda: uzini
idora eta olish, yaxshi kayfiyat, uziga buyruk berish, ishontirish, shaxsiy
rejimga rioya kilish va uz koidasiga ega bulish.
L.N.Tolstoy uz-uzini tarbiyalashda kuyidagi koidalarga amal
kilar edi. Nima belgilasa xech narsaga karmay tezkorlik bilan bajarar.
Nimani bajarsa yaxshi bajar. Doimo akliy, uz imkoniyati doirasi asosida
faoliyat kursatishga xarakat kilardi».
V.SHekspir shunday yozgan edi. «Uyku ona tabiatining garoyib,
shirin taomidir tanavvul kilish me`yorini bilish lozim».
Uz-uziga buyruk berish, uz-uzini tarbiyalashning muxim
usullaridan biri. Masalan, A.Meresyev «Olga, olga chidash kerak!» . . .
U.G.Shuls faraziga kura uz-uzini tarbiyalash programmasi
(dasturi):
Bir kunlik yoki xaftalik ish rejasini tuzish, uni bajarish;
Umidsizlikka tushmaslik, kamchilikdarni bartaraf etish;
Uziga, muvaffakiyatga ishonish;
«Men uzimga ishonaman», «Men buni kilishni xoxlayman»,
«Men kila olaman» kabi uz-uzini ishontirish formulasini kullash.
Uzini tarbiyalash:
Jiddiy, uylab ish kurish;
Ma`ruza, seminar darslarida e`tiborsizlikka berilmaslik;
«Men dikkat bilan eshityapman», «Mening dikkat e`tiborimda»
formulasini kullash.
Uz-uziga buyruk berish. «Pedagog fikrini kuzatib borish lozim».
Uziga-uzi xisobot berish, kun yoki xafta yakunini kilish.
Uzini tutish: (tashki kurinish mdaniyati).
a) tugri.
b) tugri, erkin utirish.
v) yigilgan, ishchan xolat.
Pedagogik mulokot madaniyati.
Mulokot jarayonida bosik, samimiylik kayfiyatida bulish.
a) suxbatdoshni eshitish madaniyati.
b) savollar bera olish.
v) suxbatdoshni fikrini eshitish va taxlil kila olish.
g) boshkalar bilan ilk munosabatni urnatish malakasi.
d) boshkalarni tushunish malakasi.
ye) vaziyat jarayonida anglay bilish malakasi.
Kuz orkali aloka urnatishga xarakat kilish.
a) siz auditoriyaga karab dars olib boryapsizmi?
b) eshituvchilarning xolatini, ta`sirchanlikgini anglash, kura
bilish.
Uz mulokoti, xikoyasi bilan kiziktira olishning xususiyatlari:
a) Auditoriyada erkin ma`ruza ukish yoki ta`lim mazmunini
konspekt yordamisiz bayon eta olish xususiyati.
b) tashki kurinishining samimiy mulokatga xozirligini ifodalay
olish xolati.
v) Uzining munosabatini vokelikda aks ettirish.
Xulosa, ma`lumki, jamiyat tarakkiyotida ta`lim-tarbiya, uning
mazmunini, maksad vazifalari muxim axamiyat kasb etadi. Xar bir
tuzim ijtimoiy-iktisodiy siyosiy tarakkiyot uz yunalishini belgilashda
yosh avtorga nimani ukitish kerak? Kanday ukitish lozim? Kimlar
ukitishi kerak? Kabi savollar jamiyat oldidagi kundalang kuyiladigan
savollarga javob izlab kelingan. Mazkur savollarga javob topish, ya`ni
ta`limni yangilash, uning tizimini, mazmunini kayta kurish, yangi
xolatga yunaltirish Respublikamizning ustivor yunalishlaridan biridir.
Albatta, bu yunalish keng kamrovli, boskichma-boskich ravishda amalga
oshiruvchi jarayondir.
Yoshlarda mustakil ravishda bilim olish va uni xayotga kullash
kunikmalarini xosil kilish, axlok va odobni yaxshilash zarurati talabalik
davrida shakllanadi.
Yoshlarni talaba bulganiga kadar ota-onasi, maktab ukituvchilari,
karindosh-urugi, maxalla-kuy nazorat kilib borsa, talaba bulgandan
keyin bu nazorat susayib ketadi. Bu xolatni talabaning uzi anglab
yetishi lozim, shundan keyin boshkaruv nazariyasining asosiy tamoyili,
tushuncha va koidalarini egallagan xolda uzini-uzi tarbiyalay boshlashi
kerak.
Adabiyotlar:
1.
N.N.Azizxodjayeva. Ped.texnologiya va ped maxxorat. Toshkent,
2004 yil.
2.
Tarbiyaviy ish metodikasi. L.I. Ruvinskiy T, 1991.
3.
M.Pirmuxammedova. pedagogik maxorat asoslari. T., 2001 yil
(ma`ruza matni).
4.
G.Sultonova. Pedagogik maxorat. (ma`ruza matni). Tosh, 2001 y.
5.
Xalk ta`limi. 2003 yil. № 2 son.
6.
www.ziyonet.uz
Dostları ilə paylaş: |