Z. M. Quliyev amea-nın Mikrobiologiya institutunun
Yüklə 18,53 Kb. Pdf görüntüsü
|
202 lükəli əngəl törətmişdir. Elə təbii proseslər, coğrafi landşafalar və ekoloji sistemlər vardır ki, onların bərpasına, necə deyərlər, bir ömr kifayət etməz. Həmçinin bu və ya başqa biotopun, akvatoriyanın normal fəaliyyətini əvvəlki məcraya yönəltmək üçün həyata keçirilən tədbirlərin miqyası, kəsərliliyindən v ə bərpa olunan ekoloji sistemin deqradasiya dərəcəsindən asılı olaraq yekun hasil olur. Bu baxımdan da Kiçik Qızılağac körfə zində xeyli imkan itirilmişdir. Qızılağac körfəzinə qarşı qəddarlıq o dərəcəyə çatmışdır ki, hər iki çayın məcrasını ayrı istiqamətlərə yönəltməklə kifayət lənməyib, əlavə olaraq körfəzin öz suyunu güclü nasoslarla sormağa başladılar. Bu minvalla, təkcə 1969-1972-ci illərin ya y aylarında, kələm və pomidor «qızdırmasının» tüğyan etdiyi 3 ildə körfəzin su tutumu 60% azaldı. Beləliklə, körfəzdə ali su bitkilərinin, akvatoriyanın 40% ərazisini zəbt etməsinə zəmin yaradıldı. Qızılağac körfəzi şəraitində ali su bitkilərinin artması hövzədə arzuolunmaz proseslərin yaranmasına səbəb olmuş dur. Belə ki, yem kimi qamış çox az miqdar heyvanlar tərə findən istifadə edilir. Lakin, illər boyu toplanan bitki qalıqları fitobentosun inkişafına maneçilik törədir və su bitkiləri ilə qidalanan quşların sayını azaldır. Məhz bu dövrlərdə (yay ay larında) körfəzin dayazlaşan yerlərində kiçik sahəli göllər, axmazlar, çalalarda qalan sularda duzluluq 18-21 promilə çatır (qara dənizdə - 16-17 promildir, Xəzərdə isə - 13). Körfəzin açıq, nisbətən dərin yerlərində şorluluq 4-5 dəfə artır. Həmçinin, suyun digər fiziki-kimyəvi xassələri də kökündən dəyişir. Gö ründüyü kimi, təbiətcə şirin su mühitinə aid olan fauna-flora öz «məhvərindən çıxır», formalaşa bilmir. Mürəkkəb xüsusiyyətli proseslərlə yanaşı, körfəzdə lilləşmə prosesi intensivləşdiyinə görə, hövzənin sututumu iki dəfə kiçilmişdir. Adi gözlə baxanda su səthinin əvvəlki «çərçivədə» bərqərar olması nəzərə çarpır, əslində isə elə deyil. Dərinliyi, sututumu azalan körfəzdə istər 203 plankton, istərsə də bentik canlıların ekoloji baryerlər üzrə yer ləşmə sahəsi kiçilir, hövzənin isə ümumi bioloji məhsuldarlığı kəskin dərəcədə azalır. Bu baxımdan körfəzdə pelagial torofik əlaqə də pozulmuşdur. Hesablamalara görə, hazırda yağmurlar və kiçik arxlar, çaylar vasitəsi ilə körfəzə 25-30% az su daxil olur. Bununla belə, kiçik körfəz payızın sonunda «dolur», yazın əvvəllərində isə «daşır». Əksər hallarda Kiçik Qızılağac kör fəzində də böyük körfəzdə olduğu kimi suyun artması, çoxalması zənn edilir. Məhz kiçik körfəzin sututumu azaldığına görə, hətta normadan da az toplanan su öz əvvəlki «qabına sığmır», şlyuzları, bəndləri dağıdır. Qəribə təzadlı vəziyyət yaranmışdır: Xəzərdə su səviy yəsinin artması ilə əlaqədar olaraq çox vaxt (xüsusi ilə cənub- şərq küləkləri əsən zaman) böyük körfəzin suyu kiçik körfəzə axır. Çünki, Xəzərdən kanallara dolan suyun səviyyəsi şlyuz- lardan hündür olur. Digər tərəfdən, şimal-qərb küləkləri əsəndə isə, kiçik körfəzin suyu böyük körfəzə axır. Yada salaq ki, layihəyə görə (yuxarıda qeyd olunur) kürüləmə dövrü kiçik körfəzdən axan şirin su keçici və yarımkeçici vətəgə balıqlarını «cəlb» etməlidir, indii isə kanallarla Xəzərin suyu əks is tiqamətə axır və şirin su «izi, yolu» itir. Beləliklə, hövzədə Cənubi Xəzərin keçici balıqlarının nəsi vermək imkanından məhrum olmaq təhlükəsi yaranır. Xəzərdə su səviyyəsinin artması, ilk növbədə Qızılağac dövlət qoruğunun quru sahəsinin bir daha ixtisarına, bitki və heyvanat aləminin yaşama, yayılma arealının əsaslı şəkildə dəyişməsinə səbəb olacaq və burada sözsüz ki, yeni yaranan ekoloji şəraitə uyğün fauna-flora formalaşacaq. Biz bunu təbii fəlakət kimi qəbul etməliyik. Bununla belə, hazırki canlı aləmi də nəzarətsiz qoymaq olmaz. Əsas qayğı - qoruğun qoruq kimi saxlanması üçün zəruri tədbirlərin ön plana çəkilməsidir. Şübhə etmək olmaz ki, yeraltı, qrunt suların üst, münbit 204 qata qalxması bitki aləminə təsir göstərəcək. Subasar ərazilər də isə müvafiq su bitkiləri yaranacaq. Ona görə su və bataqlıq quşlarının sayca çoxalması ehtimalı artır. Qoruğun yeganə cüt- dırnaqlı sakini - vəhşi donuzların başqa ərazilərə miqrasiyası, ilk dövrlərdə isə onların populyasiyasının azalması baş verə bilər. Bildiyimiz kimi, hər hansı ərazinin canlı aləmi trofik əlaqələr prinsiplərinə görə bərqərar olur. Bu baxımdan qoruğun ərazi sində müxtəlif növlərə məxsus olan sürünənlər, gəmiricilər, yırtıcılar və başqa heyvanlar arasında da kəmiyyət, keyfiyyətcə dəyişmə gözlənilə bilər. Həmçinin məlumdur ki, təbiət boşluğu sevmir, bu və ya başqa səbəbdən ekoloji baryeri tərk edən canlıları, özgələri, yaranan şəraitə, mühitə uyğun orqanizmlər əvəz edir. Xəzərdə səviyyə rejiminin transreqressiyası ardıcıl davam edərsə, yenə də Böyük Qızılağac körfəzi Kiçik Qızılağac körfəzi ilə birləşə bilər. Regionun inkişaf tarixinə nəzər salsaq, məlum olar ki, bu cür baş verən təbii hadisə yeni deyil və məhz Xəzərin təbii xislətinə məxsus olan keyfiyyətdir. Əgər ehtimal olunan vəziyyət yaranarsa, onda Qızılağac körfəzinin, cənubi Xəzərin balıq sürüləri üçün «otlama», böyümə arealı artar. Bun dan başqa, Xəzərin özündə artıb-çoxalan, məsələn, siyənəklər, kefal və başqa balıqların bioloji məhsuldarlığının artmasını da inkar etmək olmaz. Xəzərdə su səviyyəsinin artması, sahil zonalarda böyük itkilərə səbəb olur, onsuz da maddi, iqtisadi çətinliyə düçar olan on minlərlə əhali üçün məşəqqətlər törədir. Yaranan vəziyyətin biosferə görə mahiyyəti son məqamda qanunauyğun sayılsa da, ekoloji baxımdan, iqtisadi cəhətdən arzuolunmazdır. Bəli, bir daha dərk etmək lazımdır ki, təbii, biosfer qanunlarına riayət olunmazsa, cəmiyyət özü ziyan çəkir. Xəzərin su səviyyəsi ilə əlaqədar olaraq, bir daha Kiçik Qızılağac körfəzinin keçici və yarımkeçici vətəgə balıqlarının ehtiyatının qorunması üçün kəsb etdiyi əvvəlki məramı yada salaq. Biz əvvəlki izahatlarda bu cür 205 balıqların təbii kürüiəmə ərazilərinin əsaslı surətdə ixtisar olun masını qeyd etmişik. Hətta, bu məqsədlə xüsusi balıqartırma zavodlarının tam fəaliyyəti dövründə də keçici və yarımkeçici pullu balıqların getdikcə azalmağa meyl etməsini yəqin etmişik. Nəzərə alsaq ki, məlum səbəblərə görə balıq körpələrini artır maq üçün indii adları qalan zavodlar son 15 ildə tutarlı fəaliyyət göstərməmiş və ən azı 2-3 yeni nəsi vermək qabiliyyətinə malik olan balıq nəsli yetişdirilməmişdir, onda ərazi sularımızda «qalan» balıq ehtiyatının nə vəziyyətdə olmasını təsəvvür et məkdə çətinlik çəkmərik. Yada salmaq lazımdır ki, Mingəçevir su qurşağının qurul masından sonra Qızılağac körfəzi balıqçılıq təsərrüfatının ahən gdar fəaliyyətini təmin etmək üçün bir neçə hidromeliorativ tədbirlər təklif olunmuşdur. Bu layihələrdə Kür suyundan isti fadə məsələləri əsas şərt sayılmışdır. Məqsəd Ağçala ilə Xurşu- dçalanın əlaqəsini bərpa edib, onları Kiçik Qızılağac körfəzinə gələn balıqların kürüiəmə ərazisinə çevirməkdən ibarət olmuş dur. Layihədə iki variant nəzərdə tutulmuşdur: birinci variantda, su Kür çayından Ağçalaya və oradan 25 km kanalla Xurşud- çalaya axıdılması idi. Xurşudçala dolandan sonra artıq suyu körfəzin şimal hissəsinə ötürmək nəzərdə tutulurdu. ikinci variantda isə su Kürdən Ağçalaya, sonra isə 52 km kanal vasitəsilə Ağçaladan Xurşudçalaya və kiçik körfəzə ayrıca axıdılmalıdır. Bu variantda Ağçala, Xurşudçala və kiçik körfəzi su ilə təmin edəndən sonra, onları birləşdirən kanaldan Aquşa çayının «uzunburun» və «ağbalıq» qollarına su nəql et mək gözlənilirdi. Bu məqsədlə gərək uzunluğu 22 km olan ayrıca kanal çəkiləydi. Biz bilərəkdən 45-50 il öncə düşünülən təşəbbüsü qısa qeyd etdik. Bəlkə də öz dövrü üçün göstərilən xoşniyyətli tək liflər məqbul sayılmışdır. Bununla belə, onlar həyata keçiril məmişdir. Səbəbləri araşdırmadan qeyd etmək lazımdır ki, o Yüklə 18,53 Kb. Dostları ilə paylaş:
|