303
b) t rkibi duzlu v acı – duzlu madd l ri il z ngin olan Vayxır,
Darıda v s. su m nb l ri;
c) t rkibind karbon tur usu v
h ng qarı ı ı olan Batabat,
Geymur, Darıda , Sirab, Badamlı, Nahadçin v ba qa mineral su m nb l ri;
Kür – Araz vadisind rast g lin n yodlu su m nb l ri – Eldar
çökünd v Baba – Z nan m nb l ri d bu tipi mineral sulara aiddir.
Bir sıra mineral su m nb l ri palçıq vulkanları il
laq dardır.
Onların t rkibi özün m xsus kimy vi v qaz qarı ıqları il z ngindir. Bu
m nb l r arasında öz müalic vi h miyy tin , fiziki – kimy vi v bioloji
xass l rin gör dünyada yegan olan Naftalan yataqlarını ayrıca qeyd
etm k lazımdır.
Az rbaycanda geni süni suvarma b k si yaradılmı dır. Burada
su resersu m nb yi kimi böyük h miyy t malik olan 6 magistral v 3
kollektor kanalı v 50 – d n çox su anbarı (onlardan 5 – nin h r birinin su
tutmu 1 milyon m
3
– d n çoxdur) mövcuddur. Suyun v onlardan istifad nin
uçotu dedikd konkret razid olan suyun k miyy t v keyfiyy tinin, habel
istifad çil r üzr götürülmü , istifad edilmi v axıdılmı suyun münt z m
qeydiyyatı n z rd tutulur.
Sudan istifad nin v ziyy ti v h cmin dair informasiya ld
etm k üçün sudan istifad ed n mü ssis , idar v t kilatlarda mövcud
olan ilk uçot v bu bar d onların t rtib etdikl ri hesabatlardan istifad
olunur. Yeraltı su ehtiyatları (mineral v termo suları da daxil olmaqla)
haqqında informasiya buna is n zar t Ekologiya v T bii S rv tl r
Nazirliyi t r find n aparılan uçot v hesabat sistemin
sas n ld edilir.
Dövl t Statistika Komit si aidiyyatı olan t kilatlarla razıla dırmaq yolu il
istifad y dair hesabatlar v onların doldurulmasına dair t limatlar
hazırlayır.
Konkret dövr rzind h r hansı su hövz sind v ya razid su
ehtiyatlarının h cmi, toplanması v
m sr fl rinin müqayis li
laq l ndirilm si m qs dil su balansı t rtib edilir. Su
304
balansının m daxil hiss sini ya ı lar v ba qa üsullarla daxil olan suların
h cmi, m sr fl r hiss sini is geri qaytarılmadan istehlak olunan sular,
buxarlanma v ba qa itkil r t kil edir.
Aliml rin hesablamalarına gör , Yer kür sind buxarlanan suyun
illik ümumi miqdarı t qrib n 525,1 min km
3
- (o cüml d n qurudan 72,5
min km
3
, okeandan 452,6 min km
3
) b rab r olur. Atmosferd n Yer kür sin
qar, ya ı v dolu klind dü n ya ıntı sularının miqdarı da (c mi 525,1
min km
3
, o cüml d n quruya 113,5 min km
3
, okeana is 411,6 min km
3
)
suyun miqdarını balansla dırır. Hidrosferd ki suyun bel daimi h r k ti
n tic sind çayların, göll rin v yeraltı m nb l rin suları t mizl nir v
mü yy n miqdarda t z l nir.
Yer kür sind su resursları b rab r bölünm mi dir. Içm li su
resursları C nubi Amerikada, Kanadada v Asiyada daha çox Orta Asiyada,
fqanıstanda,
r b ölk l rinin çoxunda, imali Afrikada v Afrikanın
tropik ölk l rind is nisb t n azdır.
Az rbaycan Respublikasında su ehtiyatları qon u C nubi Qafqaz
respublikalarına nisb t n m hduddur. Onun çaylarında ild 32 km
3
su axır.
Adamba ına dü n suyun h cmin gör Az rbaycan keçmi SSR
m kanında olan MDB ölk l rin nisb t n 10 d f , Erm nistan v
Gürcüstana nisb t n 2-9 d f az t chiz edilm imkanına malikdir. Bütün
bunlarla yana ı, insanın bütün f aliyy ti v canlı al min mövcudlu u sudan
geni miqyasda istifad ni t l b edir.dünya t s rrüfatının sür tl inki afı,
urbanizasiyanın sür tl nm si v
halinin sayının sür tl artımı suya olan
t l batı günd n – gün artırır. Dünya t s rrüfatında istifad olunan suyun
86% - i s nayenin, qalan hiss si is
(14%) ba qa t s rrüfat sah l rinin
payına dü ür.
çm li suyun xeyli hiss si insanlar t r find n içilir v m i td
istifad edilir. Dünya üzr
halinin h r n f ri günd orta hesabla 150 litr,
k nd halisi is bir q d r az ( 60 – 80 litr) su istehlak edir. Bir n f r dü n
günd lik su istehlakı Nyu –
305
York v San – Fransiskoda 800 litr, Moskvada 500- 600 litr, Parisd v
Berlind 450 litr b rab rdir.
Bütün bunlara gör su istehlakının h cmi ild n – il artır. M s l n,
AB öz su ehtiyatlarının 1900 – cu ild 6% - ni istifad etdiyi halda 1960 –
cı ild bu r q m 60% - d k artmı dır. Dünya halisinin 60%-i su qıtlı ından
ziyy t ç kir, 50 ölk d is i l nmi suyu t mizl y r k yenid n istifad
edirl r. Su qıtlı ının sas s b bi suya t l batın günü – günd n artması, su
itkisinin olması v suların çirkl nm sidir.
nsanlar suya olan t l batını öd m k üçün yerüstü (çaylar, göll r,
nohurlar, bataqlıqlar), yeraltı (artezian, k hriz, bulaq v qrunt) sularından
istifad edirl r. Son dövrl rd Arktikada v Antraktidanın aysberql rind n
(buz da larından) irin su m nb yi kimi istifad etm k üçün xüsusi
layih l r hazırlanmı dır.
vv ll rd göst rdiyimiz kimi Az rbaycan Respublikası su
ehtiyatlarının h cmin gör C nubi Qafqaz ölk l ri arasında sonuncu yer
tutur. razinin h r kvadrat kilometrin dü n suyun miqdarı Gürcüstanda
300 min m
3
, Erm nistanda 230 min m
3
v Az rbaycan Respublikasında 100
min m
3
– a b rab rdir. Az rbaycanda halınin h r n f rin dü n suyun
miqdarı Gürcüstandan 7 d f , Erm nistandan is 2 d f azdır (Rüst mov S.
1971). Bütün bunlara baxmayaraq, Az rbaycanda aparılan böyük quruculuq
i l ri v iqtisadiyyatın müxt lif sah l rinin inki afı suya olan t l batın
h cmini ild n – il artırır. M s l n, Az rbaycanın suya olan t l batının
h cmi 1975 – ci ild 12,8 milyard m
3
, 1985 – ci ild 19,2 milyard m
3
(S.
Göyçaylı, N. Mikayılov, A. X lilov, R. Abdullayev, T. H s nov v Ç.
smayılov “ traf mühitin qorunması v t bii ehtiyatlardan istifad ” 1966)
v XX srin sonlarında 30,0 milyard m
3
- dan çox olmu dir. Az rbaycanda
suya olan t l batın öd nilm si üçün sas yerüstü v yeraltı
irin su
resurslarından istifad edilir. Bu resurslardan s m r li istifad edil rs ,
respublikamızın suya olan t l batı uzun ill r rzind tam öd nil bil r.
Dostları ilə paylaş: |