5
konstruksiyalardan tökm yerl rinin i l nib hazırlanaraq istismara
verilm sind n asılıdır. Bel konstruksiyalardan bir ço u Respublikamızda
i l nib v müv ff qiyy tl t tbiq edilmi dir.
traf mühitin v su ehtiyatlarının mühafiz si problemi bu gün ayrı –
ayrı dövl tl r t r find n h ll oluna bilm diyi üçün onun qlobal h lli
dünyanın bytyn ölk l rinin birg s yi n tic sind h yata keçiril bil r. Bu
problem mür kk b olmaqla yana ı böyük maliy qoyulu u t l b edir.
Birl mi Mill tl r T kilatında bir neç komisiyalar f aliyy t
göst rir ki, onlarda su ehtiyatlarının istifad si v mühafiz si problemi il
m
ul olurlar.
Dünyanın bir sıra ölk l ri il birlikd Az rbaycan su ehtiyatlarının
mühafiz si bar d müqavil l ri imzalamı v Respblikamız Ümumdünya
Su
urasında, Qlobal Su m kda lı ı T kilatında, rriqasiya v Drenaj
üzr Beyn l alq Komissiyada t msil olunmu dur.
D rsliyin yazılmasında
.C. hm dzad , A.C.H imovun
«Meliorasiya v Su T s rrüfatı sisteml rinin kodeksi», M.Y. s dov,
A.C.H imov v ba qalarının «Su ehtiyatlarının dayanıqlı v
dal tli idar
edilm si üçün bilikl rin birg istifad si», Z.S. f ndiyevin «Su
ehtiyatlarının kompleks istifad si v mühafiz si», Z.S.Musayev v M.S.Z r-
b liyevin «Balıqbura an v balıqqoruyan hidrote niki qur ular» adlı
kitabından istifad edilmi dir.
d biyyatlarda olmayan qiym tli materiallar adları ç kil n
mü llifl rin s rl rind n istifad ed r k d rslikd verilmi dir v buna gör
d onlara, üsusi il «Meliorasiya v Su T s rrüfatı» Açıq S hmdar
C miyy tin s dri
hm d mü llim
hm dzad y öz böyük
minn tdarlı ımızı bildiririk.
6
I F S L. SU EHT YATLARI V ONLARIN
KEYF YY T N N
ARAKTER ST KALARI
1.1.
SU EHT YATLARI V ONLARIN KEYF Y TL R
BAR D ÜMUM M LUMAT
M lumdur ki, yer kür sind , t
min n 16 mlrd. km
3
-dan ço su
vardır. Bu da planetin kütl sinin 0,25%-ni t kil edir. Qeyd olunan suyun 13
mlrd. km
3
yer qatının d rinliynd , 1,55 mlrd. km
3
h cmind su is yerin da
sü urlarının v minerallarının t rkibind yerl ir ki, bunlarında istifad si
h l lik mümkün deyildir. Qalan 1,45 mlrd. km
3
h cmind olan su is yer
kür sinin hidrosferasına aiddir. Yer kür sinin su ehtiyatları
hidrosferasındakı okean, d niz, çay, göl, yeraltı, buzlaqlardakı, torpaq v
atmosferd ki sular hesabına formala ır. Hidrosferadakı 1,45 mlrd. km
3
su
ehtiyatı mü t lif hiss l rd paylanması M. .Lvoviçin t rtib etdiyi c dv l
1.1. – d faizl verilmi dir. Bu c dv ld yerin 5 km d rinliyind olan yeraltı
sular n z r alınmı dır.
C dv l 1.1
Hidrosferanın su ehtiyatı
Hidrosferanın hiss l ri
Ümumi h cm nisb t n
faizl
Okeanlar v d nizl r 94,2
Yeraltı sular
4,12
Buzlaqlar 1,65
Göll r 0,019
Torpa ın n mliyin gör 0,006
Atmosfer suları
0,001
Çay m crasındakı sular
0,0001
C mi 100
C dv ld n göründüyü kimi ümumi su ehtifatının sas hiss sini okean
v d niz suları t kil edir ki, bu da faizl 94,2 h cm gör is 1,37 mlrd.
km
3
t kil edir.
7
nsanların h yatı, m i ti v
alq t s rrüfatı üçün n yararlı sular
irin sulardır. Buna gör d su ehtiyatları dedikd
irin su ehtiyatları n z rd
tutulur. Yer kür sind
irin su ehtiyatları ümumi su ehtiyatlarının cüzi bir
hiss sini t kil edir v buna gör d h min sulardan s m r li istifad
etm kl , qorunub sa lanması bu günün sas probleml rind n biri olmalıdır.
Su ehtiyatlarının özün m
sus üsusiyy tl ri vardır v ba lıcası insanların,
c miyy tin h yatında, t bi tin inki afında üsusi rol oynayır. H yatın bütün
sah l rind Sudan istifad olunur v onsuz c miy tin inki afını t s vvür
etm k olmaz. Bel likl , yer kür sind ki bütün prosesl rd yer s thinin
formala masında, istilik balansının t nziml nm sind su ehtiyatları üsusi
rol oynayır. Arestotel od, hava v torpaqla b rab r suyu t bi tin t rkib
hiss si hesab etmi dir.
Su ehtiyatları ba qa t bii ehtiyatlara gör özün m
sus
üsusiyy tl ri vardır. Bu üsusiyy tl rd n biri su ehtiyatı fasil siz olaraq
b rpa olunur. Gün enerjisi okean, d niz v torpaq s thind n suyu
bu arlandırır, bu arlanmı su atmosfer qal ır, soyuq qatlarda
kondensasiyaya u rayaraq ya ıntı
klind yer kür si s thin enir. Bu
ya ıntıların bir hiss si yerüstü v yeraltı a ınları yaradır v yenid n
okeanlara, d nizl r tökülür, bir hiss si is t krar bu arlanırlar. Bel likl ,
t bi td su dövranı daima t krar olunur.
Az rbaycan Respublikasının razisi 8642 min hektar t kil edir ki,
bununda 4175 min hektarı k nd t s rrüfatına yararlı torpaqlardır. Hazırda
bu torpaqlardan 1351 min hektarı suvarılır. Respublika raz sinin 1040 min
hektarı v ya
12% - ni me altında olan torpaqlardır.
Dünyada 11 iqlim növü mövcddur ki, bunun da 9 Az rbaycan
Respublikası razisind vardır. Bel likl , respublika razisi quru, rütub tli
subtrobik, arid da lıq zonalara bölünür ki, burada da torpaq – bitki,
heyvanat al minin m skunla masına v inki afına
rait yaradır. Qeyd
olunan rait ya ıntıların miqdarından, ya ma va tından v
8
arakterind n, bu arlanma d r c sind n asılıdır. Bu arlanma is temperatur
rejimind n, kül kd n, havanın n mliyind n, torpaq v bitkil rin növünd n
v dig r amill rd n asılı olaraq ba verir. Respublika razisind orta illik
temperatur 12-15
0
S, ya ıntıların illik miqdarı 200-450 mm v s thd n olan
bu arlanma is 1000-1200 mm t kil edir.
Ümumiyy tl , t bii s rv tl ri il z ngin olan Az rbaycanda su
ehtiyatları m hduddur. Ona gör d , respublikamız su il az t minatlı
regionlardan sayılır. Qon u Zaqafqaziya respublikaları il müqayis d
Az rbaycan öz yerli su ehtiyatlarına gör a ırıncı yerd dir.
g r
Gürgüstanda da ili su ehtiyatları 85%- , dig rind
82%- b rab rdirs ,
respublikamızın razisind c mi 28%-dir. Bel likl , Az rbaycanın illik su
balansının 40%-i Gürcüstanın v 28% - i is o biri respublikanın payına
dü ür.
Mövcud su ehtiyatlarına dair m lumatların analizi n tic sind dem k
olar ki, respublikanın su ehtiyatlarının sas hiss sini Kür, Araz v Samur
çayları, hövz l ri t kil edir. Su ehtiyatlarının qalan hiss si ırda çayların
hövz l ri, süni v t bii göll r, bulaqlar v yeraltı suların payına dü ür.
H l bu ya ınlara q d r minerallı ı 1,0 q/l- q d r olan sular
suvarma üçün yararlı hesab olunurdu, lakin antropogen t sirl r n tic sind
su m nb l rind suvarma suyunun keyfiyy ti pisl m kd davam edir. H m
d su ehtiyatlarının m hdudlu u üzünd n yeni su m nb l rind n (kollektor
– drenaj, d niz, tullantı suları v s.) istifad olunması variantlarına ehtiyac
artmaqdadır. Bununla laq dar olaraq son 20-30 ild ba qa ölk l rd oldu u
kimi, bizd d suvarma suyunun keyfiyy tinin ya ıla dırılması üz rind
ardıcıl olaraq elmi – t dqiqat i l ri aparılır. Alınmı n tic l r göst rir ki,
suvarma suyunda duzların bura ıla bil n miqdarı torpa ın me aniki
t rkibind n, onun su – fiziki, fiziki – kimy vi üsusiyy tl rind n, bitkil rin
duza davamlılı ından, razinin drenl m d r c sind n v s. rtl rd n
asılıdır.
Suvarma suyunun keyfiyy tinin pisl m si traf mühit
Dostları ilə paylaş: |