Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

126
80-d n ço  su anbarından yalnız 40% elektrik istehsalı üçün istifad  olunur. 
Qar ıya qoyulan m qs dd n asılı olaraq  ks r su anbarları yalnız suvarma, 
su t chizatı üçün yaradılır. Bu is  düzgün deyil. Onu da qeyd ed k ki, 
t l batçıların ço u öz ehtiyaclarını öd m k üçün yu arı byefd n suyu 
götürürl r v  su anbarından a a ı byef  su ötürm l ri t l b olunur. Ba ılan 
m s l nin te niki c h td n bel  h ll olunması m qs d uy un deyildir. 
ks r hallarda elektrik enerjisi t l batçıları il  rzind  az saatlarla 
i l yir v  onlara elektrik 
rcl rinin ç kili i baha ba a g lir.
g r h min 
enerji t l batçıları kiçik çaylar v  suvarma kanalları ya ınlı ında yerl irs ,
onların enerjiy  olan ehtiyacları yalnız kiçik su elektrik enerji stansiyaları
vasit sil  öd nil  bil r. 
Mü t lif energetk sisteml rd  kiçik su elektrik stansiyaların
mövsümü enerjid n istifad  edilm si
raiti qeyri – b rab rdir. Bu  raitl r
yük qrafiki, istehsal gücl riniin strukturu, istilik elektrik stansiyalarında 
yanaca ın növü v  qiym ti, avadanlı ın rejim  arakteristikaları, energetik 
sistemin ehtiyatı v  s. amill rd n asılı olaraq mü yy n edilir. Ona gör   d
çayların enerjisind n istifad  edilm sinin s m r li olması iqtisadi c h td n
saslandırılmalıdır. Bel
saslandırmalara gör  kiçik hidroenergetika, 
ma ınqayırma v   s nayenin ba qa sah l rinin t l bl ri g l c yi n z r  al-
maqla ya ın ill rd  mü yy n edil  bil r. Bel likl , su t s rrüfatının
t l bl rin  uy un olaraq kiçik hidroenergetikanın kompleks inki af
proqramını yaratmaq olar.    
Dünyada kiçik hidroenergetika sah sind
ld  edilmi  nailiyy tl rin
analizi  sasında a a ıdakı n tic l r  g lm k olar:  
1.
Respublikamız neftçı artma ölk si olmasına ba mayaraq, kiçik 
çayların enerjil rind n istifad  m s l si ço  aktual m s l dir. 

---

127
2.
Bütün hallarda kiçik çayların enerjil rinin istifa si elektrik enerji 
hasilatında bahalı yanaca a q na t edilm si kimi ba ılmalıdır. 
3.
Kiçik v  orta su elektrik stansiyaları ilk növb d  mövcud b ndl r
v  su qov aqları üz rind  tikilm lidir.  qtisadi c h td n ara dırılaraq
kiçik v  ya da ınan mikro – su elektrik stansiyalar yaradılmalıdır. 
Kiçik hidroenergetikanın kompleks inki af proqramını yaratmaq 
üçün kiçik çayların enerjil rinin istifad   d r c l ri v  yollarının t yin
olunması üçün elmi a tarı lar aparılmalıdır. 
2.4.9.3. Su t s rrüfatı sisteml ri üz rind  su elektrik stansiyaları
Su ehtiyatlarının qi m tl ndirilm si m qs di il  iri su t s rrüfatı
sisteml ri, su anbarları, laq l ndirici qur ular v  kiçik çaylar üz rind ki 
mövcud v  tikilm li olan kiçik su elektrik stansiyaları t dqiq olunmu ,
seçilmi  obyektl rd  avadanlıqlar öz te nologiyası v  növl rin  gör
qrupla dırılmı dır. T dqiqatlar  sasında iqtisadi ba ımdan avadanlıqların
d y rl rinin müqayis si v  onların r qab t qabiliyy tl ri mü yy n
olunmu dur. Lakin bu sah d  bütün imkanlardan istifad  olunmadı ından 
g l c kd  görül c k i l r ço dur. 
Potensial gücü 1,7 Mvt, istehsal olunacaq illik enerjisi is 6,5 mlrd. 
Kvt-saata q d r olan çaylar kiçik energetik sisteml r  aid edilir. Respublika 
üzr  onların c mi hidroenergetik potensialı 43,5 mlrd. Kvt-saat, c mi poten-
sial gücü is 4,9 mlrd.kvt-dır. Bunlardan gücü 4,7 Mvt-a q d r olan çayları
6,4 mlrd. kVt-saat  v 4,7-100 Mvt-a q d r olan çayları 18 mlrd. Kvt/saat
enerji dü ür. Kiçik energetika respublikada 1945-ci il   q d r inki af
etm yin  ba mayaraq, sonradan is  k nd su elektrik stansiyaların inki afına 
ba lanmı dır. 1950-ci ild  mövcud olan 45 k nd su elektrik stansiyasından  

---

128
22 –nin gücü 50 Kvt-a q d r, 23-nün is 50 kVt-dan ço  olmu dur. 1975-ci 
ild  is  avadanlı ın sıradan çı ması il  laq dar  17 kiçik su elektrik 
stansiyası l
v edilmi dir.  
Ona gör  yerd  qalan 6 kiçik su elektrik stansiyası f aliyy t
göst rirdi ki, onların da te niki v  elektrote niki avadanlıqları
köhn lmi dir. Kiçik su elektrik stansiyalarının me aniki v  elektrote niki 
avadanlıqlarının spesiyikasıyası t rtib etm kl , c dv l
klind  verilmi dir. 
Onların basqısı 7-100 m, su s rfl ri is 1,25-60 m
3
/s arasında d yi ir.
stismar olunmu  su elektrik stansiyalarının b rpa olunmaqlarının iq-
tisadi effektivliyi energcetik avadanlıqların d y ri v  effektivliyind n
asılıdır. Bel  ki, Arpaçay, Vay ır, Quba, 
ki v  Mil o yektl ri üçün hazır
avadanlıqların g tirilm si vacibdir. Dig r t r fd n bir sıra obyektl r üçün 
te noloji v  iqtisadi s n dl r t rtib edilmi dir.  qtisadi c h td n daha 
lveri li sayılan Tovuz,  am orçay v
smayıllı su elektrik stansiyalarıdır.  
Respublikanın ümumi enerji yaratma gücü 5 mln.kvt oldu u halda, 
bundan  3,5 mln.kvt hidroenerji t kil edir. 1995-ci ild  elektrik enerji 
istehsalı 23 mlrd. kVt-saat ol- mu dur ki, bundan da c mi
2%-i kiçik su 
elektrik stansiyaların üz rin  dü ür.  ri obyektl rin tikintisind  kapital qoyu-
lu unun çatı mamazlı ı yarandı ından kiçik su elektrik su stansiyaların
yaradılması böyük  h miyy t k sb etm y  ba ladı.
Respublikada hidroenergetikanın potensialı 43,5 mlrd.kvt/saatdır.
Ancaq hidroenergetika üçün 10 mlrd. kvt-saat elektrik enerjisi istehsal 
etm k lveri li sayılır. Bu is  mövcud layih l r üzr  iqtisadi hesablamalar 
aparılmaqla sübuta yetirilmi dir. Kiçik su elektrik stansiyaların inki afı
maye v  qaz yanaca ı il   i l y n turbogeneratorlar bazarını azaldır. Ona 
gör  bu halda dövl tin siyas ti v
arici firmaların m nafeyi d   n z r
alınır. 
alq t s rrüfatında elektrik enerjisi s rfini azaltmaqla suyun 
d y rinin a a ı salınmasından  vv l su t s rrüfatında 

---