Z. T. Nishanova, G. K. Alimova

Bolalar psixologiyasining asosiy va yordamchi metodlari

An'anaviy ravishda tadqiqot metodlari asosiy va yordamchi metodlarga ajratiladi. Asosiy metodlar - kuzatish va eksperiment - bola taraqqiyoti haqida ishonchli maTumot bera oladi. Yordamchi metodlar - test, so'rov, faoliyat mahsullarini oTganish - tasvirlovchi maTumot berib, bu maTumot asosida faqatgina tsxminlami ilgari surish mumkin boTadi.
Kuzatish. Kuzatish - psixologik tadqiqotning asosiy empirik metodlaridan biri boTib, psixik hodisalami maqsadga muvofiq va tizimli ravishda idrok etishga asoslangandir. Kuzatish - tadqiqot vazifalaridan kelib chiqib maxsus taslikil etilgan idrok jarayonidir. Kuzatish quyidagi talablarga javob berishi kerak:

1. 
   Kuzatishdan olclin uning maqsadi aniq belgilanishi kerak: bola psixikasi, xulq-atvori va faoliyatining qaysi tomonhiri kuzatilishini aniqlashtirish lozim;
   

- 13 -

2. 
   Kuzatish ob'ektiv bo'Kshi kerak: kuzatishda faqat u yoki bu holat, hodisani qayd etish, uni sub'ektiv talqin elishga o'tmaslik lozim;
   
3. 
   Kuzatish muntaziam, katta vaqt oraliqlarisiz o'tkazilishi kerak;
   
4. 
   Kuzatish shunday o’tkazilishi kerakki, bola uning kuzatilayotganini bilmasligi lozim;
   

Kuzatishni amalga oshirayotgan tadqiqotchi kuzatilayotgan hodisalami tez qayd eta olish mahoratiga ega bo'lishi zarur.
Kuzatihning quyidagi turlari mavjud:

1. 
   ichki kuzatish, tashqi kuzatish va kiritilgan kuzatish;
   
2. 
   standaitlashtirilgan va slandartlashtirilmagan kuz:atish;
   
3. 
   frontal va tanlanma kuzatish.
   

Kuzatish metodining asosiy kamchiligi shundaki, unda kuzatilayotgan hodisalarga faol ta’sir ko'rsatish, ulami o'zgartirish, kuzatish amalga oshirilgan vaziyatni xuddi shunday ko'rinishda qaytadan yaratib bo'lmaslik kabi xususiyatlar qayd etiladi. Shunga qaramay bu metod haligacha asosiy psixologik metodlardan biri bo’lib kelmoqda.
Eksperiment. Eksperiment - ilmiv bilishning asosiy metodlaridan biri. Uning kuzatishdim asosiy farqi shundaki, unda tadqiqotchi o'rganilayotgan vaziyatga faol ta'sir ko'rsatadi, bir yoki bir necha o’zgaruvchilar bilan manipulyatsiya atnalga oshiradi. Eksperimentda psixik xususiyatlar maxsus sharoitlarda o'rganiladi.
Eksperimentning ikki turi ajratiladi: laboratorya ekspermenti va tabiiy eksperiment. Laboratoriya eksperimenti maxsus jihozlangan joylarda, qattiq nazorat ostida amalga oshiriladi. Tabiiy eksperiment esa sinaluvchi eksperiment ob’ekti ekanini bilmaydi. Bu holat laboratoriya eksperimentida vujudga keladigan emotsional zo'riqish, tadqiqot natijalarini o’zgartirib yuborishga intilish kabi sinaluvchiga xos xususiyatlami bartaraf eiish imkonini beradi.
Masalan, maktabgacha yoshdagi bolaning xotirasini o’rganish uchun uni alohida xonaga olib chiqib, shu yerda unga bir qator so’zlami o’qib bevib, so’ngra qaytarishni talab qilish mumkin. Ammo mazkur sharoit bola uchun odatiy emas. Shuning uchun bolaning ichki emotsional zoTiqishi (xavotirga tushishi, shubhalana boshlashi va hokazo) unga topshiriqmi imkoniyatlari darajasida boshJashi uchun yo’l qo’ymaydi. Demak, eksperimentdan olingan natijalami haqqoniy deb boTmaydi. Bordi-yu, bola bilan o’yin o’ynab, unga xaridor rolini berib aytilgan narsalami “do’kondan” xarid qilish vazifasi topshirilgan boTsa, u olib kelgan narsalariga qarab nimani eslab qolganini, nimani


14-

unutganini aniqlash qiyin emas. Demak, shimday shaklda tabiiy eksperiment natijalari ancha haqqoniy bo'ladi.

Eksperimental tadqiqotni tashkil etish va amalga oshirishda bir qator talablarga rioya etish kerak. Ushbu talablar G.U.Uruntayeva va Yu.A.Afonkina tomonidan tizimlashtirilgan bo’lib, ular quidagilardan iborat:

1. 
   Rejalashtirish bosqichida tadqiqot maqsadini, sinaluvchilar tarkibini aniq belgilastt, eksperimentda ishlatiladigan metodikalami, eksperimentni o'tkazish sharoitini (joy va vaqtini) aniqlashtirish, barcha sharoitlami oldindan yaratib qo’yish zamr;
   
2. 
   Eksperimentni o'tkazish jarayonida tadqiqotda ishtirok etayotgan bola bilan o'zaro ishonchga asoslangan munosabatini o’matish, muloqotga do’stona, iliq ohang baxsh etish, bolani o’z oldiga o’tkazish, bolaning xatolariga oitiqcha e’tibor bermaslik, sinov sur’atlarini bolaning individual- psixologik xususiyatlariga moslashtirish zarur.
   

Bola bilan o’tkazilayotgan eksperiment uzoq davom etmasligi, unga eksperiment jarayonida o’zgarishlar kiritmaslik kerak. Odatda eksperimentda tadqiqotchidan tashqari eksperiment bayonnomasini to’ldiruvchi shaxs ham ishtirok etadi.
Eksperimentning yana ikki turi-aniqlovchi eksperiment va shakllantiruvchi eksperiment ham ajratiladi. Aniqlovchi eksperimentda bola psixik taraqqiyotga xos muayyan xususiyatlar qayd etiladi. Masalan, ota-onalar o'rtasidagi nizolamng bola emotsional holatiga ta’sirini aniqlash mumkin. Buning uchun nizoli oilada voyaga etayotgan bolalami aniqlash va ulaming emotsional sohasini o'rganish hamda olingan natijalami boshqa bolalcuning natijalari bilan solishtirisli kerak bo’ladi. Natijada shunday hodisa-ota-onalaming o’zaro nizosi va bola emotsional rivojlanishi o'rtasida aloqadorlik mavjudligini ta’kidlaydi.
Shakllantiruvchi eksperimentda sinaluvchiga faol ta’sir ko'rsatilishi oqibatida unda ro’y beradigan o’zgarishlar aniqlanadi. Masalan, ota-ona o’rtasidagi munosabatni yaxshilash bola emotsional sohasiga qanday ta'sir ko’rsatishini aniqlash mumkin. Buning uchun ota-onasi o'rtasidagi munosabat yaxshilangan bolalar emotsional sohasiga xos xususiyatlar bilan ota-onasi o’rtasidagi munosabat riizoli bo’lib qolayotgan bolalar emotsional xususiyatlarini o’zaro solishtirish yoki bolaning awalgi emotsional xususiyatlari bilan keyingilarmi o’zaro qiyoslash mumkin.
Shimingdek, ayrim o’rinlarda nazorat eksperimenti ham ajratiladi. Bu eksperiment ko’p jihatdan aniqlovchi eksperimentga o’xshab ketadi. Uni o’tkazishda ko’zlangan maqsad faol ta’sir ko’rsatilgan guruhdagi


-15 -