Ўзбекистон республикаси ќишлоќ ва сув хўжалиги вазирлиги
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
21-chizma. Korxonalarda moslashuvchan byudjetni shakllantirish jarayoni ketma-ketligi Statik byudjetlarni shakllantirish Korxona xarajatlarini doimiy va o‗zgaruvchan xarajatlarga ajratish va uni tasdiqlash O‗zgaruvchan xarajatlar moddalarining tushumga bog‗liqlik koeffisientini hisob-kitob qilish Moslashuvchan byudjetda statik byudjet uchun ustunlar ajratish Moslashuvchan byudjetni tuzish va chetlanishlar tahlilini o‗tkazish 172 Byudjet ma'lumotlari bashorat qilinayotgan sotish hajmiga ko‗ra hisoblangan xarajatlarni o‗z ichiga oladi. Haqiqatda sarflangan xarajatlar esa mahsulotning haqiqiy hajmiga tegishli bo‗ladi, shuning uchun ham ularni taqqoslash to‗g‗ri bo‗lmaydi. Ayniqsa, bu holat xarajatlarining katta qismi o‗zgaruvchan (shartli o‗zgaruvchan) xarajatlardan iborat bo‗lgan paxta tozalash korxonalari uchun o‗ta muhimdir. Byudjet ko‗rsatkichlari va haqiqiy ko‗rsatkichlarni taqqoslash uchun ular yagona sotish hajmiga taalluqli bo‗lishi lozim. Shuning uchun chetlanishlar bo‗yicha javobgarlikni mas'uliyat markazlari o‗rtasida taqsimlash haqida qarorlar qabul qilishdan oldin statik byudjet ma'lumotlariga haqiqiy sotish hajmidan kelib chiqib, moslashuvchan byudjetlar orqali tegishli tuzatish kiritish maqsadga muvofiq bo‗ladi. Tahlillar moslashuvchan byudjet turli miqdordagi mahsulotlarni sotishdan olinadigan tushumlarga ega bo‗lish uchun sarflanadigan xarajatlarni hisob-kitob qilish va byudjet ma'lumotlari tushum hajmining o‗zgarishi natijasida yuzaga kelgan haqiqiy ma'lumotlardan chetlanishlarini aniqlashga imkon berishini ko‗rsatmoqda. Shuni ham ta'kidlash joizki, korxonada sotishdan olinadigan tushum dinamikasi barqaror bo‗lmaganda rejalashtirish jarayonida moslashuvchan byudjetlardan foydalanish tavsiya etiladi. Rejalashtirishning birinchi bosqichida mahsulot sotishdan olinadigan tushum tahlil qilinadi va mahsulot rejasi tuziladi. So‗ngra byudjet davri uchun haqiqiy va reja tushum hajmi aniqlanadi. Haqiqiy tushumni rejaga nisbatan chetlanishi o‗z navbatida quyidagilarga bo‗linadi: - reja bilan moslashuvchan byudjet o‗rtasidagi chetlanishlar; - moslashuvchan byudjet bilan haqiqiy byudjet ko‗rsatkichlari o‗rtasidagi chetlanishlar. Moslashuvchan byudjetni tahlil qilish tuzilgan birlamchi statik byudjet, ya'ni korxona faoliyatining ma'lum bir darajasiga ko‗ra hisoblangan byudjet asosida amalga oshiriladi. Statik byudjet tuzilganda yuqorida ta'kidlanganidek, daromadlar 173 va xarajatlar sotishni aniq bir darajasidan kelib chiqib rejalashtiriladi. Statik byudjet bilan haqiqatda erishilgan natijalar solishtirilganda korxona faoliyatining real holati hisobga olinmaydi, ya'ni barcha haqiqiy natijalar mahsulot sotishning qanday hajmiga erishilganidan qat'i nazar prognozlashtirilayotgan ko‗rsatkichlar bilan taqqoslanadi. Moslashuvchan byudjet korxona faoliyatini aniq bir darajasi uchun emas, balki uni ma'lum bir diapazoni uchun tuziladi, ya'ni unda sotish hajmining bir necha muqobil variantlari nazarda tutiladi. Mahsulot sotishda erishish mumkin bo‗lgan har bir daraja uchun sarflanadigan xarajatlar miqdori aniqlanadi. Moslashuvchan byudjetda mahsulot sotish miqdorining o‗zgarishiga ko‗ra xarajatlarning o‗zgarishi hisobga olinadi. U erishilgan natijalarni rejalashtirilgan ko‗rsatkichlar bilan taqqoslash uchun dinamik baza hisoblanadi. Tadqiqotlar moslashuvchan byudjet tuzishda eng maqbul variant sotish hajmi o‗zgarishining har bir xarajat turiga ta'sirini tahlil qilish natijalari asosida byudjet tuzish ekanligini ko‗rsatdi. O‗zgaruvchan xarajatlar uchun bir birlik mahsulotga to‗g‗ri keluvchi me'yor aniqlanadi, ya'ni o‗zgaruvchan xarajatlarning solishtirma og‗irligi hisob-kitob qilinadi. Ushbu me'yor asosida moslashuvchan byudjetda sotish miqdoridan kelib chiqib o‗zgaruvchan xarajatlarning umumiy summasi aniqlanadi. Doimiy xarajatlar miqdori ishlab chiqarish va sotish hajmiga bog‗liq bo‗lmaydi. Shuning uchun ular statik va moslashuvchan byudjetlarda bir xil miqdorda aks ettiriladi. Shuningdek, statik byudjet yordamida korxonalar faoliyatini to‗liq va chuqur tahlil qilish imkoni bo‗lmaydi, faqatgina moslashuvchan byudjet yordamida bunga erishish mumkin. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, moslashuvchan byudjetni tadqiqotimiz ob'ekti bo‗lgan paxta tozalash sanoatida qo‗llash yaxshi samara beradi degan xulosaga kelish mumkin. Chunki bu tarmoq korxonalarida moliyaviy-xo‗jalik faoliyati natijalarini oldindan prognoz qilishning imkoni yo‗q, chunki unga xomashyo yetkazib beruvchi qishloq xo‗jaligi tarmog‗ining faoliyati ko‗p jihatdan ob-havoga bog‗liq bo‗ladi. Shuning uchun ham ko‗rsatkichlarni ma'lum bir 174 oraliqdagi miqdorini prognozlashtirish lozim. Bunga moslashuvchan byudjetlashtirishni joriy etish orqali erishish mumkin. Moslashuvchan byudjet «Mabodo, ......holat yuz bersa» tamoyili asosida tuziladi, ya'ni moslashuvchan byudjet o‗zida turli prognozlarga asoslanib tuzilgan bir necha variantdagi statik byudjetlarni qamrab oladi. Kelajakda qanday voqealar sodir bo‗lishidan qat'iy nazar byudjetlarni qayta ko‗rib chiqish va ularga tegishli o‗zgartirishlar kiritishga zarurat bo‗lmaydi. Amalga oshayotgan prognozga asoslangan byudjet variantini qat'iy ravishda bajarishi kerak bo‗ladi. Moslashuvchan byudjetlardan yuz berishi mumkin bo‗lgan ko‗zda tutilmagan holatlar sharoitida faoliyatni rejalashtirishda, turli xo‗jalik sharoitlarini baholash va tahlil qilishda ham foydalanish mumkin. Ixtisoslikka oid ilmiy va o‗quv-uslubiy adabiyotlarni o‗rganish moslashuvchan va statik byudjetlarni tuzish hamda ular bo‗yicha chetlanishlar tahlilining o‗tkazish tartibi boshqaruv hisobi sohasidagi yetuk xorijlik iqtisodchi olimlar, jumladan, Ch. Xorngren, J. Foster va Sh. Datar tomonidan batafsil yoritib berilganligini ko‗rsatdi. Muallif ushbu olimlarning mazkur uslubini paxta tozalash korxonalarida qo‗llash tegishli samara beradi deb hisoblaydi. Unga ko‗ra moslashuvchan va statik byudjetlar tahlili batafsillik darajasiga ko‗ra farqlanadi. Chetlanishlar tahlilida tahlilning har bir darajasi oldingi darajani to‗ldiradi, ya'ni 0-darajadagi tahlilning batafsillik darajasi eng past hisoblanadi va 1-darajadagi tahlilda unga nisbatan ko‗proq ma'lumot bo‗ladi va h.k. (22-chizma). Statik byudjetdan chetlanishlar haqiqiy va rejalashtirilgan ko‗rsatkichlar o‗rtasidagi farqdan iboratdir. X korxonasining 2020 yilning mart oyi statik byudjetidan chetlanishlarning 0 va 1-daraja tahlili quyida 12-jadvalda keltirilgan. Chetlanishlarning 0-daraja tahlilida eng kam miqdordagi qiymatlar ya'ni haqiqiy va rejalashtirilgan operasion foydalar taqqoslanadi. Misolimizda haqiqatdagi operasion foyda statik byudjetda belgilangan operasion foydaga nisbatan 93100 so‗mga kam bo‗lgan. |